ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Πολύτιμη καταγραφή


Πρωτότυπο και πρωτοπόρο, τόσο στον τομέα της έρευνας, ανάλυσης και θεωρίας της ελληνικής μουσικής, όσο και γενικότερα στο χώρο της εθνομουσικολογίας υπήρξε το έργο του Ελβετού φιλόλογου - ελληνιστή και μουσικού - μουσικολόγου Σαμιέλ Μπο - Μποβί. Του αφοσιωμένου, ακούραστου επιστήμονα - ερευνητή, που έσκυψε πάνω από την παραδοσιακή μας μουσική, αφουγκράστηκε το λόγο, τον ήχο, την ομορφιά της, συγκεντρώνοντας ένα σημαντικό εθνομουσικολογικό αρχείο και βιβλιοθήκη με πολύτιμες μαρτυρίες (βιβλία, άρθρα, δίσκοι, ταινίες μαγνητοφώνου και κασετόφωνου, χειρόγραφα, παρτιτούρες), το οποίο βρίσκεται στο Ωδείο της Γενεύης. Καρποί της πολύχρονης έρευνάς του είναι μια σειρά από περίπου 100 βιβλία και άρθρα, που αποτέλεσαν για την εποχή τους πρότυπα μεθοδολογίας κι έδωσαν νέες διαστάσεις και προοπτικές στις γνώσεις μας για την ελληνική μουσική. Μεταξύ άλλων, το δίτομο βιβλίο του «Τραγούδια των Δωδεκανήσων», οι μελέτες του για το Κλέφτικο Τραγούδι και τα Ριζίτικα της Δυτικής Κρήτης, το «Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι».

Παρακαταθήκη του Μπο - Μποβί

Είκοσι χρόνια από το θάνατο του Μπο - Μποβί (2/11/1986) το πλούσιο και ανέκδοτο υλικό που είχε συγκεντρώσει, σε συνεργασία με τις δύο Eλληνίδες μουσικολόγους Δέσποινα Μαζαράκη και Αγλαΐα Αγιουτάντη, από την επιτόπια έρευνά τους στην Κεντρική και Ανατολική Κρήτη τη δεκαετία του '50, βγαίνει στο φως μέσα από την έκδοση με τίτλο «Μουσική καταγραφή στην Κρήτη, 1953 - '54». Πρόκειται για ένα δίτομο έργο, με ανέκδοτα κείμενα, σπάνιες φωτογραφίες και καταγραφές σε νότες κρητικών δημοτικών τραγουδιών, που συνοδεύεται από διπλό CD με ηχογραφημένα αποσπάσματα από τις επιτόπιες καταγραφές του Μπο - Μποβί. Το έργο είναι συμπαραγωγή του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ και του Fonds Samuel Baud - Bovy (Γενεύη). Τη γενική επιμέλεια της έκδοσης, επιλογή - ανασύνθεση κειμένων, επιλογή υλικού κλπ. είχε ο εθνομουσικολόγος - πρόεδρος Μουσείου Λαϊκών Οργάνων, Λάμπρος Λιάβας, που μετά το θάνατο του Μπο - Μποβί ανέλαβε την ταξινόμηση του αρχείου του, ενώ την επιμέλεια των μουσικών μεταγραφών είχαν ο μουσικολόγος - διευθυντής του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ, Μάρκος Δραγούμης και ο συνεργάτης του Θανάσης Μωραΐτης. Το περιεχόμενο των δύο τόμων καλύπτει, στο πρώτο μέρος, το ιστορικό και τη μεθοδολογία της έρευνας και, στο δεύτερο μέρος, τα τραγούδια και τους σκοπούς. Περιλαμβάνονται δέκα θεωρητικά κείμενα του Μπο - Μποβί, 67 λεπτομερείς μουσικές καταγραφές σε παρτιτούρες και οι ημερολογιακές σημειώσεις του Μπο - Μποβί, καθώς κι αυτές των Α. Αγιουτάντη και Δ. Μαζαράκη. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην έρευνα που έγινε στην Κρήτη, για πρώτη φορά στην ιστορία της ελληνικής μουσικής, χρησιμοποιείται μαγνητόφωνο.

Στην Κρήτη της δεκαετίας του '50



«Αναζητούσαμε τραγουδιστές ηλικιωμένους και, όσο το δυνατόν, λιγότερο μορφωμένους. Αλλά δεν αποκλείσαμε ούτε τους νεότερους οργανοπαίκτες (που το παίξιμό τους αποτυπώνει το μετασχηματισμό του παραδοσιακού ύφους στη διάρκεια της τελευταίας εικοσιπενταετίας), ούτε τους νέους τραγουδιστές (που η φωνή τους επιτρέπει να προσδώσουν στο τραγούδι τους τον απαιτούμενο αρρενωπό και αδρό χαρακτήρα, ιδίως στα κομμάτια της δυτικής Κρήτης)», γράφει ο Μπο - Μποβί στην έκθεσή του προς το Εθνικό Συμβούλιο Επιστημονικής Ερευνας της Ελβετίας (1953). «Δυσκολευτήκαμε πολύ να καταφέρουμε να μας τραγουδήσουν οι γυναίκες, οι οποίες, εξάλλου, εκτός από τα νανουρίσματα και τα μοιρολόγια δεν έχουν τραγούδια αποκλειστικά δικά τους (...) Ορισμένες βραδιές θα μας μείνουν αξέχαστες, όπως στους Τουρτούλους όπου για δύο ώρες σ' ένα φτωχό καφενείο ανταλλάξαμε αυτοσχέδια δίστιχα με φίλους μόλις μιας ημέρας. Σε μιαν ατμόσφαιρα "απίστευτη" που δημιουργήθηκε από μερικά ποτήρια κρασί, απ' το διαπεραστικό τραγούδι της λύρας, τον υπόκωφο ρυθμό του νταουλιού κι απ' αυτή τη μορφή τραγουδιού όπου το κάθε ημιστίχιο που αυτοσχεδιάζει ο πρώτος επαναλαμβάνεται από τη χορωδία, η οποία γεμίζει από ενθουσιασμό όταν μια επιτυχημένη ρίμα, μια απροσδόκητη εικόνα, ένα ευαίσθητο συναίσθημα γεννιούνται στα χείλη του (...) Το ίδιο αξέχαστη θα μας μείνει η βραδιά στις Γωνιές, όπου ο οικοδεσπότης της, αρχηγός των ανταρτών στη γερμανική κατοχή - ένας εκπληκτικός τύπος Κρητικού (...) - συγκέντρωσε για χάρη μας όλους τους οργανοπαίκτες του χωριού του στο δωμάτιο όπου έκρυβε τα γερμανικά όπλα που πήρε από τα θύματά του. Ηρθαν δύο λυράρηδες: ο ένας 90χρονος, έπαιζε τον παλαιό τύπο λύρας που διατηρούσε ακόμη το δοξάρι με τα γερακοκούδουνα κι ο άλλος τον νεότερο τύπο, τον επηρεασμένο από το βιολί. Επίσης, έπαιζε θιαμπόλι (σουραύλι, φλάουτο με ράμφος), ένας με μαντούρα (καλαμένιο κλαρινέτο) και άλλοι με λαούτο και μαντόλα. Τέλος, θα μας μείνει αξέχαστη η βραδιά στην Αγια-Ρουμέλη όπου ένας 60χρονος βοσκός, που έφτασε περπατώντας από τη Χώρα Σφακιών μετά από οκτώ ώρες δρόμο και, αν κι ετοιμαζόταν να ξαναφύγει με την αυγή για να επιστρέψει στο κοπάδι του, μας δέχτηκε στο σπίτι του. Και, παρά το πένθος του (είχε χάσει τρία αδέλφια που σκοτώθηκαν στον πόλεμο ή εκτελέστηκαν ως όμηροι), δέχτηκε να μας τραγουδήσει ορισμένα τραγούδια, που διάλεξε τα λόγια τους έτσι ώστε ν' αποχαιρετήσει τη νιότη του, τον καιρό που ήταν όμορφος, παλικάρι και τραγουδιστής, οι τρεις αρετές που, σύμφωνα με τους Κρητικούς, κάνουν έναν άντρα αντάξιο του ονόματός του!»....



Ο Μπο - Μποβί με μουσικούς στη Γέργερη (1954)

Η έκδοση μάς αποκαλύπτει τα συμπεράσματα της έρευνας του Ελβετού μουσικολόγου πάνω στα τραγούδια και τους χορούς της Ανατολικής Κρήτης: για τους σκοπούς της ρίμας και του Ρωτόκριτου, τα κρητικά νανουρίσματα και την εξέλιξη της ελληνικής λαϊκής στιχουργικής, τα κρητικά τραγούδια του γάμου, ορισμένα κρητικά μοιρολόγια, τα μουσικά όργανα, την παράλληλη εξέλιξη της κατασκευής, τεχνικής και ρεπερτορίου της κρητικής λύρας, τους χορούς χανιώτικο συρτό, πεντοζάλη, πηδηχτό...

Από τη λύρα με τα γερακοκούδουνα στη βιολόλυρα

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι έρευνες στην Κρήτη πραγματοποιήθηκαν σε μια περίοδο κρίσιμη και μεταβατική, όπου ξεκινά η αυξανόμενη αστικοποίηση, ενώ το οδικό δίκτυο που αρχίζει να κατασκευάζεται φέρνει σε επικοινωνία τις απομονωμένες έως τότε μεταξύ τους ευρύτερες περιοχές: τη Δυτική με την Κεντρική και Ανατολική Κρήτη και το βόρειο με το νότιο τμήμα του νησιού. Στο επίπεδο της μουσικής, οι επιπτώσεις γίνονται αισθητές μέσα από τη διάδοση των νεότερων οργάνων, με την επικράτηση της «ζυγιάς» βιολί - λαούτο ή σύγχρονη κρητική λύρα - λαούτο, που αντικαθιστούν την παλιά λύρα με συνοδεία από το νταουλάκι ή τα γερακοκούδουνα του δοξαριού. Χαρακτηριστικά τα όσα αναφέρει σε επιστολή της (1953) προς τον Μπο - Μποβί, η Δ. Μαζαράκη, μετά από την προ-έρευνά της στην Κρήτη: «Η ασκομαντούρα (ασκί), το θιαμπόλι (φλογέρα) και η λύρα μπορούμε να πούμε ότι έχουν εξαφανιστεί. Με δυσκολία βρίσκουμε κανέναν πολύ γέρο ή παιδί μικρό που να παίζει μ' αυτά. Η λύρα η παλιά με τα γερακοκούδουνα φαίνεται ότι παίζεται ακόμα στη Σητεία, όπου παίζεται με συνοδεία νταουλιού... Στο Ηράκλειο παίζανε άλλοτε τη λύρα μόνη της, με μοναδική συνοδεία τα γερακοκούδουνα του δοξαριού της. Τώρα όμως η λύρα αντικαταστάθηκε από τη βιολόλυρα, που παίζει με τη συνοδεία λαούτου, μαντόλας ή μαντολίνου...».

Από το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ πρόσφατα εκδόθηκαν επίσης: το βιβλίο «Δημοτικές μελωδίες από τη Χίο», με πρωτότυπο υλικό (114 τραγούδια) του Γάλλου γλωσσολόγου Ιμπέρ Περνό το 19ο αιώνα στη Χίο, όπως το είχε μεταγράψει ο συνθέτης Πολ λε Φλεμλέ Φλεμ, και, κυρίως, όπως το διόρθωσε κατά το ρυθμό και το μέτρο ο μουσικολόγος και διευθυντής του ΜΛΑ Μάρκος Δραγούμης. Την επιμέλεια των μουσικών μεταγραφών και των κειμένων είχε ο Θανάσης Μωραΐτης. Το διπλό CD «Αρβανίτικα τραγούδια από τα χωριά της Φλώρινας (Φλάμπουρο - Λέχοβο - Δροσοπηγή), της Κόνιτσας (Πληκάτι) και της Ορεστιάδας Εβρου (Νέο Χειμώνιο - Ρήγιο)», με ηχογραφήσεις ντόπιων τραγουδιστών (1996 - 2004) και πληθώρα πληροφοριών, σε επιμέλεια παραγωγής των Θανάση Μωραΐτη και Μ. Δραγούμη. Το CD «Ασπρο τριαντάφυλλο φορώ», με ηχογραφήσεις στο Βογατσικό Καστοριάς από τους Μάρκο Δραγούμη και Γιάννη Αννινο (1965 - 1980).

Πηγή