Πέμπτη 22 Μαΐου 2014

Δ ΜΕΡΟΣ «Το σώμα είναι η νίκη των ονείρων…» Ingemar Rhedin

 μια εισαγωγή στην ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ
Συνέχεια 
επιμέλεια κειμένων Βίκυ Αλισσανδράκη

Το μυστήριο του θανάτου




Μπορούμεμέσω του σώματος, να αποκτήσουμε πρόσβαση στον πυρήνα και τον σκοπό της ύπαρξης
Αυτό είναι το ερώτημα που διέπει όλα της τα ποιήματαγνωρίζονταςσυνειδητά ότι οι χαρές και οι ορέξεις της ζωής και του σώματος είναι τα αδύναμα φώτα ανάμεσα στα δυο σκότη της γέννησης και του θανάτουΣπασμωδικά προσπαθεί να συγκρατήσει το παρόναλλά το χέρι κουράζεται κι ο θάνατος στριγγλίζει 
άσχημα μέσα από το μεθύσι της ευφορίας. Post coitum triste.
Το μάθημα δια του παθήματοςτο «παθείν μαθείν»του Αριστοτέληαποτελεί το συνοδοιπόρο στο 

ταξίδι αυτό.  H Κατερίνα θεωρεί τον θάνατο ως κάτι το φυσιολογικό και προσπαθεί να τον κατανοήσει
δια μέσου των σημάτων του σώματοςμ’ ένα είδος εξερεύνησης δια της μεθόδου δοκιμής – σφάλματος
(trial-anderror) . Το Μυστήριο του Θανάτουτελικάαποτελεί το βαθύτερο στοιχείο στην ποίησή τηςόχι σαν μια άπιαστη αλήθεια και αντικείμενο για εικασίεςαλλά σαν μια πραγματικότητα.
Ο μοναδικός τρόπος για να νικήσεις το μέλλον και τον παρελθόντα χρόνο είναι η προσπάθεια να χτίσεις
 μιαν άλλη πραγματικότητα μέσα από τη γλώσσαένα αιώνιο Τώρα.Να σπείρεις στο Τώραμε την ελπίδα μιας μελλοντικής σοδειάς. Nα επιτρέπει κανείς στην ατμόσφαιρα μέσα στην οποία ζει να αποτυπώνει τη μεταμόρφωση και την 
αναγέννηση μέσω της ποιητικής έκφρασης.

Το σώμα επαναδημιουργεί ακατάπαυστα το εγώ του

που ανασηκώνεται και πέφτει ξανά στο κρεβάτι
Σαν τον λαβωμένο από τσεκούρι
πότε άρρωστος, πότε ερωτευμένος
και ελπίζει
πως ότι χάνει σε αίσθηση
να το κερδίσει σε ουσία
             (Η Πηνελόπη λέειΤα διάσπαρτα χαρτιά της Πηνελόπης, 1977).

H ποιήτρια γνωρίζει ότι «κάθε βότανο γεμίζει ένα κενό με τον δικό του θάνατο», ότι στο αποκορύφωμα της
 ομορφιάςτου έρωτα και της έκστασηςέρπει ένα σκουλήκι:μετά την άνθιση τα μόνα ενδεχόμενα είναι
 ο θάνατος και η παρακμήΑλλάμαζί με τον John Keats, βλέπει «Α thing of beauty as a joy forever» ακόμη κι αν η πικρή ανακάλυψή του στο «Ode On Melancholy» θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί και το δικό της απόφθεγμα:

Aye in the very Temple of Delight
Veiled Melancholy keeps her sovereign shrine,
Though seen of none save him whose strenuous tongue
Can burst joys grape against his palate fine.

Μόνο όποιος έχει τη δύναμη να γεύεται τη μεγάλη χαρά της ζωής διαθέτει την ικανότητα της μεγάλης απόγνωσηςΑυτήν την επίγνωση μεταδίδουν τα ποιήματα της Αγγελάκη-Ρουκ διακατεχόμενα από την δίδυμη θεματικήτον έρωτα και τον θάνατο, που η ίδια με μια «ακαταμάχητη γλώσσα προσπαθεί να αναγνώσει και να διορθώσει τις αντιθέσεις μεταξύ αυτών των δύο αντιμαχόμενων πόλων». Γι’ αυτό πρέπει να βεβηλώσει τα αντικείμενα της φύσης που αγαπά πιο πολύ και να αφήσει τον ήλιο να πέσει σένα κουβά με αίματο φεγγάρι να φεγγίζει αγκάθια αγριογούρουνουτον ουρανό να γίνει ένα στερεμένο χαντάκι και τον έρωτα να γίνει ένας σφιχτά δεμένος σάκος, πουμέσα του ζώα κλωτσάνε εφιάλτεςΜε τα λόγια του Oscar Wilde: «Every man kills what he loves.» (κάθε άνθρωπος σκοτώνει αυτό που αγαπά.)

Το ποίημα και η γλώσσα

Ο εφιάλτης για να γίνει ποίημα
θέλει η σιωπή να΄ ναι χωρίς τριγμούς
ψυχηςκαρδιάς ή άλλων οργάνων
της ανοργανής χημείας της ύπαρξης.
             (Η μεταγραφή του εφιάλτη, Ωραία έρημος η σάρκα, 1995)

Από την πρώτη εμφάνισή τηςη ποίησή της ξεχωρίζει μ’ έναν συμβολικό τόνο, που σε συνδυασμό με έναν πιο άμεσο λόγο πλησιάζει την ροή της καθομιλούμενης γλώσσας.Μια ροή 
μουσική, που αναπνέει τον παφλασμό των κυμάτωντους ψιθύρους των δέντρωντην πρωινή πάχνη και το λιοπύρι
 του μεσημεριούΜια αναπνοή που περιβάλλει τον κόσμο της ποίησης με μια μαγική διάσταση σε μια 
αύρα ηδονής και αγάπης προς τον αισθησιασμό της Ζωής και της Φύσης . Ολοκληρωτικά γήινη αλλά και συνάμα μαγικά διάφανηΈνας από τους ερμηνευτές τηςο Αντώνης Φωστιέρης, περιγράφει την ποίησή της ως «τη λειτουργία του αρχέγονου λόγουόταν η έκφραση της γνώσης και του αισθήματος ήταν ακόμα μίαόταν ποίησηφιλοσοφίαθρησκεία και επιστήμη δεν είχαν ζητήσει το 
μερίδιό τους από την πατρική περιουσίααλλα ζούσαν αξεχώριστα και καλλιεργούσαν το κοινό 
τους έδαφος
Η μινιμαλιστική έκφραση ή η πολιτική στράτευσηπου αποτελούσαν τον κανόνα στην ποίηση όταν η 
Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ έκανε την πρώτη της εμφάνιση στο χώρο,δεν έφτασαν μέχρι τα ποιήματά τηςτων οποίων η ροή των λέξεων μερικές φορές έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσειΟ Άγγλος κριτικός Daniel Weissbort σε μια κριτική του γι αυτήν γράφει ότι «μια μορφή αδιαφορίας για την εκλέπτυνσημια τυφλή ενστικτώδης παράδοση και σταθερότητα και κυρίως μια αμετακίνητη στάση χαρακτηρίζει τησυμπεριφορά της απέναντι στις λέξειςΓίνεται οραματίστρια — και γιατίεξάλλουη ερωτική ποίηση να μην είναι οραματική — από τη στιγμή που το σώμα αποτελείταυτόχρονα μάτι και τοπίοΤο σώμα δεν διαθέτει άλλη γλώσσα από τη δική τουΗ Αγγελάκη πλησιάζει περισσότερο από κάθε άλλο ποιητή που έχω διαβάσει κοντά σαυτόστο να κάνει δηλαδή το σώμα να μιλά μια οικεία γλώσσα» .
Η ποίηση της Ρουκ αντανακλά μεν ηχητικές αποχρώσεις του πρώιμου γαλλικού και αγγλοσαξωνικού μοντερνισμού, που όμως μεταμορφώνονται κάτω από τον ήλιο και τονουρανό της ΕλλάδαςΣυγκεκριμένα, παρατηρούνται επιρροές στην ποίησή της από τους Paul Eluard, Sylvia Plath, Dylan Thomas, Marianne Moore και Emily Dickinson, Seamus Heaney, αλλά επίσης κι από ρωσικά είδωλα όπως η  Aννα AχμάτοβαΠαράλληλα, οι αποδόσεις του 
Πούσκιν στα ελληνικά από την  
Αγγελάκη-Ρουκ  είναι από τις πιο αξιοσημείωτες μεταφράσεις του ποιητή στην ελληνική γλώσσα.

Ενάντιος έρωτας
Με τις ανοιχτές ερωτικές περιγραφές του, το «Ενάντιος Ερωτας» αποτελεί μια από τις ωραιότερες εκφράσεις κι εκφάνσεις της ελληνικής γλώσσας . Η γυμνή γλώσσα, χωρίς στομφώδεις ποιητικές περιγραφές, είναι κάτι που χαρακτηρίζει την ελληνική γλώσσα, η οποία αποφεύγει το συμβολισμό και τις περιπλανήσεις γύρω από την φυσική δράση του ερωτισμού.
     Η Αγγελάκη-Ρουκ ακολουθεί μια μακρά παράδοση. Η ελληνική γλώσσα ήταν πάντα μια άμεση, ξεκάθαρη γλώσσα που διατηρεί ακόμη και σήμερα σε περίοπτη θέση τις αθυροστομίες του Αριστοφάνη,  όταν αναφέρεται στα φύλα, χωρίς να έχει πρόβλημα να χειριστεί και να συγκρατήσει τις εκφράσεις της. Όμως, σε καθολικά και λουθηρανικά περιβάλλοντα, τα πράγματα γίνονται πιο δύσκολα, αφού τα υπόγεια ρεύματα μιας διπλής ηθικής εξακολουθούν να υφίστανται και να λογοκρίνουν την έκφραση καθώς η ιδέα και μόνον ότι ένας μίσχος λουλουδιού στέκεται όρθιος μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα.
Με τα θέματα αυτά ασχολείται η Αγγελάκη-Ρουκ στα ποιήματά της και μιλά γι αυτά ακριβώς με τον τρόπο που μιλούν οι Έλληνες. Όταν χρειάζεται λαϊκές εκφράσεις, τις χρησιμοποιεί χωρίς βελτιωτικές περιγραφές και τις κάνει ποίηση. Ερωτάται λοιπόν κανείς, πού τίθεται το όριο μεταξύ του χυδαίου και της ποίησης; Ίσως στον τόνο που κρύβεται πίσω κι ανάμεσα στις αράδες, ίσως στη γυμνότητα και την άνευ όρων παράδοση στον άλλον και στην ελεύθερη πτώση;
      Όμως η Αγγελάκη-Ρουκ δεν προβληματίζεται διόλου σχετικά με τη χρήση αυτής της γλώσσας. Το ερώτημά της είναι η αναζήτηση ψυχής, νοήματος, δομής και τελικού σκοπού μέσα σε όλα αυτά. Ο χορός του σώματος και η απόλαυση της χαράς του ερωτισμού συχνά οδηγούν σε μετασυνουσιακές τύψεις.  Από πού προέρχονται αυτές και πώς διαχειρίζεται κανείς το αίσθημα της μοναξιάς; Μπορεί το σώμα να μας επιτρέψει την είσοδο στον πυρήνα της ύπαρξης;          
Το σώμα γερνά, η ομορφιά χάνεται και η σκάλα που το ίδιο το σώμα υψώνει εμπρός στον τοίχο των προκαταλήψεων και μας βοηθά να κατορθώσουμε να δούμε τις δυνατότητες και τις χαρές της ζωής γρήγορα μένει παρατημένη  σαν «τη σαθρή σκαλίτσα που κάποιος ξεχασε ακουμπισμένη στον τοίχο του κήπου.»
     Η Κατερίνα δεν μπορεί να πει ψέματα. Αυτό αποτελεί ένα πρόβλημά της, αλλά συνάμα κι ένα δώρο και μια εγγύηση για όλους εμάς που βρισκόμαστε στο δρόμο της: προτιμά να λέει μια λέξη παραπάνω, αλλά αληθινή, παρά δύο λέξεις τυλιγμένες σε μισές αλήθειες και βλακείες. Μιλά ευθέως και δεν φοβάται τίποτα, είτε βρίσκεται στο σπίτι στην Αίγινα, όπου προτιμά να μένει, συζητώντας με ένα ποτό στο χέρι κάτω από τις φιστικιές, είτε στο «Φίλιον»,  κρησφύγετο των ποιητών στο λόφο του Λυκαβηττού. Οταν αυτό απαιτείται, χρησιμοποιεί μια συγκροτημένη επιστημονική γλώσσα είτε αυτή είναι τα αγγλικά, είτε τα ρωσικά είτε  τα γαλλικά. Τα αρχαία ελληνικά όμως δεν τα’μαθε ποτέ: «Αρκούμαι στα νέα Ελληνικά όπου το ένα τετάρτο ήδη αποτελείται από τα αρχαία Ελληνικά.».

Η πραγμάτωση του Θηλυκού
Η σημαντικότερη συμβολή της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ στην ελληνική ποιητική παράδοσηαφορά ειδικότερα την πραγμάτωση του θηλυκού στοιχείου τόσο σ’ ότι αφοράστην επιλογή της θεματολογίας όσο και στον τρόπο έκφρασης της θεματολογίας αυτής σε μια «χειραφετημένη γλώσσα».
Η στενή της φίλη και ποιήτρια Άντεια Φραντζή το εκφράζει ως εξής: «δεν προκειται πια για μια ποίηση που καταθέτει απλώς θεματικά τη διαφορά του γένους
υποτασσόμενη στην ανδρική πρωτοκαθεδρίααλλά για μια ποίηση πάσχουσα απο τη συνειδοποίηση 
της ερημιάς που συνεπάγεται η αυτοτέλεια: «Οι πόνοι της καρδιάςυψώνουν την εσωτερική ερημία», όπως το καταθετει σε ενα ποίημα τηςΚαι η 
έλλειψη του «άλλου» που πηγάζει από αυτή ακριβώς την απόσχιση εγγράφεται με έντονοτρόπο στην ποίηση τηςκαθώς η 
αίσθηση της ματαιότητας γίνεται κυρίαρχηγια τη δημιουργία της ζωήςτη μήτραδεν διαπραγματεύεται:

Παρ΄όλα αυτά
Ο φόβος δίνει στα κορίτσια δύναμη
Παρατούν τα κεντήματά τους και τα γιασεμιά
Και πατάνε στη γη παντοδύναμα,

Αδιάφορα για τα φυτά και τις στενοχώριες,

Φροντίζουν τη μήτρα τους
Και γίνονται σκληρές
Παραμένουν η καταιγίδαη ήττα και ο έρωτας
Για τους προσεκτικούς άνδρες
Τραβούν το νήμα τους στο άπειρο
Ταϊζουν ένα σκύλο
Και πεθαίνουν από λύπη
Σαν θεές..
                                                                                                                                                                                           
             (Η επιστροφή του Ριχάρδου του ΛεοντόκαρδουΛύκοι και Σύννεφα, 1963)

Ο έρωτας της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ είναι βίαιος και ελεύθεροςένας ενάντιος  έρωτας που ακολουθεί το γυναικείο ένστικτο και που τίποτα δεν τον σταματάΠαίρνειαυτό που της ταιριάζειρουφά το συναίσθημα και επιτρέπει στο σώμα να απολαύσει στο μέγιστο τη γλύκα του έρωταγνωρίζοντας ότι αυτό που πίνει είναι ο θάνατος και τοεφήμεροότι ο Έρωτας και ο Θάνατος είναι το δίδυμο ζεύγος στη ζωή και τους στίχους της.  Όμως είναι όμορφο για τις ποιήτριες να μπορούν να ονειρεύονται άστρα.

Aκολουθούμε τη Τιγρίνα στη φωλιά της
ίχνη από νύχια στη γη
και σταγόνες από βροχή από τη μουσούδα της.
Όταν σηκώνει το πόδι της
και μαζεύει το φύλλο
ή ακουμπά πάνω στο ζώοτο
ακολουθεί μέχρις ότου το καταναλώσει
φοβάται το φως
– ξεχασμένα τοπία
                                                  πίσω από τη κραυγή του θηράματος και του έρωτα
–                                                                                                                          
                                                     είναι η Τιγρίνα της νύχτας
                                                                                                                                                                  
                                                                 η μητέρα,
                                                                                                                                                                                           
που αργά ξεπροβάλλει
και τη μέρα
                                                         ληθαργικά ονειρεύεται τα άστρα
                                                                                                                                                          
             (Η ΤιγρίναΠοιήματα 1963-69)


Ο Έρωτας δεν διαθέτει μνήμηζει στο σήμεραΌμως οι στίχοι της Αγγελάκη-Ρούκ διαμορφώνονται σε κάτι περισσότερο από μια μεμονωμένη ερωτική μοίραΗσυγκεκριμένη ανθρώπινη μοίρα του ποιήματος γίνεται μια παραβολή για τους όρους που η γυναίκα θέτει πια στην κοινωνία.
Η Κατερίνα προσπαθεί να κρατήσει ίσεςαποστάσεις στη ζωήΌπως ο Έρως, ζει στο σήμερα μια σταθερή κατάσταση αλλαγής.
Και εκείνηόπως και ο Έρωςέχει πρόβλημα με τη μνήμη΄Εχει όμως προσαρμοστείστο κύκλο ζωής της φύσης και υμνεί ανεπιτήδευτα τον γυναικείο έρωτατη χαρά και το πόνο του ερωτισμού και του σώματοςτην ευτυχία και την οδύνη της ψυχής, πουσταθερά αναγεννώνται στον έρωτα και στην απογοήτευση.

Είναι λοιπόν μια φεμινίστριαΌχιθα απαντούσε με έμφαση, πριν από μερικά χρόνια. Τα ερωτήματά της αφορούν τα όρια του ανθρώπου και τους όρους που καθένας θέτειστην κοινωνίαανεξάρτητα από φυλήφύλοθρησκεία ή άλλους περιορισμούςΗ ίδια είχε απαυδήσει με τις δικές της φυσικές αποτυχίες και τα υπαρξιακά ερωτήματαΌμωςη βιαιότητα και η καταπίεση των ανδρών την έκανε να καταλάβει  ότι η δική της ποιητική δύναμη μπορεί να επικεντρωθεί  στη μάχη των φύλωνΗ ευπάθεια της γυναίκαςμπορεί να αντιμετωπιστεί με θετικά ανταποδοτικά πυρά μέσω της διακήρυξης της  γυναικείας ανεξαρτησίαςτην γυναικείας ελευθερίαςτης γυναικείας ισχύοςΑυτή ηπροσπάθεια για εδραίωση μπορεί να βλάψει τη σχέση με το αδύναμο φύλο αλλά ταυτόχρονα να ανοίξει νέους δρόμους και προοπτικές.
Αυτός είναι ο γυναικείος έρωτας σε στάση άμυνας μεταμορφωμένος σε προσπάθεια χάραξης σαφών ορίων και σε αγώναΓράφει για τον έρωτά της με ένα τρόπο που έωςτώρα μόνο οι άντρες χρησιμοποιούσαν και ανασηκώνει τον απαγορευμένοτο δυσφημισμένο και ως εκ τούτου το σταθερά ελκυστικό ερωτισμόΑπαγορευμένος γιατίφοβίζειδυσφημισμένος γιατί προκαλεί την ανωτερότητα και την «εκ φύσεως» θέση των ανδρών στη δημιουργίαΈνας μύθος που χάνεται τόσο αβοήθητος όσο και τοανδρικό φύλομόλις εκτεθεί και απειληθεί από τον γυναικείο ερωτισμό.
                                                                                                 
Η Κατερίνα είναι ελεύθερηΜια ελεύθερη γυναίκα σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία που ζευγαρώνει με την ηπιότητα στις λέξεις και στις πράξειςΞεγυμνώνει το σώμα τηςκαι σερβίρει την ψυχή της σε ένα δίσκο μαζί με τον πρωϊνό καφέ σε ένα μπαλκόνι μπροστά σε μια απαστράπτουσα θάλασσαμετά από μια εξίσου καυτή νύχταΓνωρίζειόμως ότι σε μια τέτοια κοινωνίααυτή είναι αόρατη «γιατί είμαι γυναίκα».

Ξαπλώνω με τον άγγελο - του κλείνω το στόμα για να μην πει τη λέξη.


Αλλά εγώ είμαι ασήμαντη.

             Το σπίτι στο οποίο μένωένα καλοχτισμένο κόκκινο σπίτι από πέτρα
             σαν κεφαλές ζώων στο ποτάμι
Εγώ όμως είμαι άστεγη
             Τραγουδώ για τα πλούτη και την ομορφιά της γης – για τις κινήσεις των ζώων,
             τα μαλακά πέλματά τους και το πώς ανοίγουν τα φτερά τους –

Αλλά δεν διαθέτω φωνήΗ σιγή καλύπτει τις καλλιτεχνικές μου κραυγές.

             Γυμνωμένη σαν ένα τοπίο αισθάνομαι τη θάλασσα τυλιγμένη σε ένα μπλε πέπλο να πολεμά
             την γαλάζια ανωνυμία του ουρανού –
Είμαι απάνεμη και πνίγομαι σε μια εικόνα μόνιμης αναπαραγωγής  –
             Γεννήθηκα στα σταυροδρόμια του κόσμου – εκεί όπου συναντώνται οι ράτσες των ανθρώπωνμυρίζοντας
             η μια την άλληεκεί όπου οι άνθρωποι χαίρονται και σκοτώνουν ο ένας τον άλλον
Αλλά εγώ είμαι κλεισμένη μέσα σε ένα δωμάτιο με κλειστές τις κουρτίνες για να εξασφαλίσω ότι δεν θα ξυπνήσει                            
             κάποιος ήχος αυτούς που μου ανέθεσαν να επιτηρώ.
                                                                                                             
             Αφήνω το σώμα μου στους αμέτρητους υπολογισμούς του έρωτα,
             στους αμέτρητους αστέρες
Αλλά κανείς δεν θα μου πει πως προετοιμάζω το έδαφος
             για νέες γενιές θάμνων.
                                                                                                                                                          
             Αισθάνομαι τη μυστικότητα του ανέμου και το πως ρεύματα αρωματισμένου αγέρα
             δίνουν στους άνδρες ιδέες για να συνεχίσουν ή να αποτελειώσουν τη γη.

Ποτέ όμως δεν θα γράψω στη γηδεν μπορώ να τιμήσω το μοναδικό
             και δεν μπορώ να φανταστώ
             ότι η γη δεν θα μπορούσε να ξαναγεννηθεί εκ νέου.
             Περιβάλλομαι από φως,
Αλλά συνεχίζω να είμαι αόρατηΓιατί είμαι γυναίκα.
             (Αόρατηανέκδοτο νέο ποίημα - το πρωτότυπο στα Αγγλικά)


            

ΝορμάνουΑθήνα 22 Ιανουαρίου 2004
INGEMAR RHEDIN

Ελληνική επιμέλεια
VICKY ALYSSANDRAKIS

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου