 |
| Η αρχική σελίδα αντιγράφου του έργου από τον Girolamo di Matteo de Tauris για τον Πάπα Sixtus IV(wiki) |
του Τάκη Παναγιωτόπουλου, πρώτη δημοσίευση περιοδικό Ο ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ Τ.Ι, 2009 α΄έκδ., 2016 β΄έκδ.
Εισαγωγή
Ο Λουκρήτιος (Titus Lucretius Carus) ήταν Ρωμαίος και έζησε σύμφωνα με τις ενδείξεις το 97π.χ.χ. έως το 55 π.χ.χ. στη Ρώμη. Διατύπωσε τα διδάγματα της επικούρειας φιλοσοφίας σε ένα μνημειώδες ποίημα 7.415 στίχων στην λατινική γλώσσα, το De rerun natura όπως το ονόμασε, δηλαδή “Περί φύσεως των πραγμάτων”. Πρόκειται για το μεγαλύτερο φιλοσοφικό ποίημα στην ιστορία. Αναπτύσσεται σε 6 βιβλία και πραγματεύεται την αρχή των όντων της ύλης, του χώρου και της ενότητας των ορατών σωμάτων, των φαινομένων, των ανθρώπων και του κόσμου, σύμφωνα με την επικούρεια φιλοσοφία. Σε διάφορα σημεία του ποιήματος, ο Λουκρήτιος υμνεί τον ίδιο τον Επίκουρο για την προσφορά του στον άνθρωπο. Ακολουθεί ένα τέτοιο παράδειγμα:
"Ω, εσύ(Επίκουρε) που πρώτος μπόρεσες από το τόσο σκότος
να βγάλεις τέτοια ξάστερη φεγγοβολή, της ζήσης την ευτυχία φωτίζοντας,
του γένους των Ελλήνων στολίδι, εσένα ακολουθώ και τα πατήματά μου
τώρα πιθώνω σταθερά στα χνάρια των ποδιών σου".
Λουκρήτιος-Περί Φύσεως
μετ. Κωνσταντίνος Θεοτόκης
Η έκδοση του έργου στην αρχαία εποχή
Ο Λουκρήτιος δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το έργο του που τελειώνει κάπως απότομα. Πιθανά να έβαλε τέλος στη ζωή του. Μεταγενέστερες πληροφορίες για τον θάνατό του κρίνονται αναξιόπιστες διότι προέρχονται από μεροληπτικές πηγές.
Το χειρόγραφο του έργου ήταν γνωστό στον Κικέρωνα(Marcus Tullius Cicero) και στο φιλογράμματο αδελφό του τον Κόιντο Κικέρωνα(Quintus Tullius Cicero). Πιθανολογείται ότι συνέβαλαν στην έκδοσή του.i Είχαν συζητήσει την αξία του ποίηματος του Λουκρήτιου σε αλληλογραφία τους. Το πιο πιθανό όμως είναι να ανέλαβε την έκδοση ο Αττικός(Titus Pomponius Atticus), φίλος του Κικέρωνα, που η αδερφή του είχε παντρευτεί τον αδερφό του. Ο Αττικός ήταν γνωστός φίλος της επικούρειας φιλοσοφίας. Ήταν εκδότης και προστάτης των γραμμάτων, μεγάλος λάτρης της Ελλάδος, που είχε σπουδάσει φιλοσοφία στην Αθήνα. Ήταν φίλος του επίσης Ρωμαίου επικούρειου Τορκουάτου, γνωστού από τα έργα του Κικέρωνα. Αρκετά πιο μετά ο Marcus Valerius Probus (20-105 μ.χ.χ.) επανέκδοσε το έργο του Λουκρητίου.
Το έργο είχε εκτιμηθεί ήδη από την εποχή εκείνη ως ένα λογοτεχνικό αριστούργημα, με μεγάλη φιλοσοφική αξία. Ως τέτοιο, αποτελεί ένα μοναδικό για το είδος του και ανεκτίμητο προϊόν της ανθρώπινης σκέψης ανά τους αιώνες. Μέσα στο έργο αποτυπώνονται οι απόψεις του Επίκουρου που υπήρχαν στο 37τομο ομώνυμο έργο του φιλοσόφου, το Περί Φύσεως, από το οποίο δεν υπάρχει πλέον σχεδόν τίποτε, εκτός από κάποια αποσπάσματα που τα διαφύλαξε η στάχτη του Βεζούβιου στην πόλη Ηράκλεια(Ερκολάνεουμ). Παρολίγον όμως να μην είχε σωθεί ούτε το De rerum natura από την βαρβαρότητα της μεσαιωνικής εποχής. Η αρχαία εποχή είχε πάψει και τη θέση της είχε πάρει η χριστιανική. Πολλά φιλοσοφικά και ποιητικά έργα χάθηκαν για πάντα με την καταστροφή του αρχαίου κόσμου.
Η επικούρεια φιλοσοφία αφού πρώτα αφανίστηκαν τα γραπτά της, λησμονήθηκε και μόνον οι κατηγορίες επιβίωσαν. Τα σκοτεινά χρόνια του μεσαίωνας είχαν επιβληθεί. Για 500 έτη, από την εποχή του αυτοκράτορα Ιουλιανού και μετά, ο Επίκουρος δεν υπήρχε σε καμιά αναφορά με θετικό πρόσημο. Το έργο του Λουκρήτιου ακολούθησε την πορεία της επικούρειας φιλοσοφίας και λησμονήθηκε.
 |
| Απόσπασμα από τον Codex Vossianus Quadratus |
Τα χειρόγραφα
Η μορφή του φιλοσοφικού ποιητικού λόγου του Λουκρήτιου και μάλιστα στην λατινική γλώσσα, φαίνεται πως συγκίνησε κάποιον ή κάποιους λόγιους που αντέγραψαν ένα χειρόγραφο της αρχαιότητας, το αρχέτυπο όλων των επομένων. Από αυτό προέρχονται τα δυο παλαιότερα σωζόμενα, μέχρι σήμερα, χειρόγραφα που περιέχουν ολόκληρο το έργο και χρονολογούνται στις αρχές του 9ου αιώνα, την εποχή του Καρλομάγνου. Πρόκειται για τους Codex Vossianus Quadratus και Codex Vossianus Oblongus, είναι γραμμένοι σε περγαμηνή και έχουν ονομαστεί έτσι από το σχήμα τους. Σήμερα υπάρχουν και τα δυο χειρόγραφα στο πανεπιστήμιο Leiden της Ολλανδίας. (Koninklijke Bibliotheek, 2016)
Το χειρόγραφο με την ονομασία Codex Vossianus Quadratus το απέκτησε το Leiden το 1689. Γνωρίζουμε ότι νωρίτερα, το 1563 βρίσκονταν στο Παρίσι. Δεν γνωρίζουμε περισσότερα για το χειρόγραφο αυτό. Υπάρχουν όμως αρκετές πληροφορίες για την προέλευση του Οblongus. Στον κώδικα αυτό υπάρχει το όνομα του διορθωτή του χειρογράφου, που ήταν ο Ιρλανδός μοναχός Dungal, ο οποίος είχε προσκληθεί από τον Καρλομάγνο για να εργαστεί επάνω στα χειρόγραφα.
Το χειρόγραφο το απέκτησε επίσης το Leiden το 1689. Νωρίτερα, το 1479 ότι ήταν στην βιβλιοθήκη του Mainz στη Ρηνανία της Γερμανίας, όπως φαίνεται από την πρώτη του σελίδα όπου υπάρχει η σχετική πληροφορία. Τέσσερις αιώνες νωρίτερα βρίσκονταν σε μοναστήρι στην Fulda στο Έσσεν της Γερμανίας, σύμφωνα με τους γραφολόγους που αναγνώρισαν σημειώσεις του Olto που βρίσκονταν εκεί τα χρόνια 1062-1066. Η ύπαρξη των χειρογράφων αυτών, σε συνδυασμό με κάποιες λιγοστές αναφορές λόγιων του μεσαίωνα στο έργο, ίσως να δείχνει ότι αυτό ήταν γνωστό σε ένα εξαιρετικά μικρό κύκλο ανθρώπων εκείνη την εποχή, το πιθανότερο μοναχών. Τα χειρόγραφα αυτά έγιναν γνωστά στους κύκλους των λογίων μόλις στα μέσα του 15ου αιώνα. (Leonard, Smith, 1942, σελ.96-100)
Μέχρι την εποχή αυτή, η ύπαρξη του De rerum natura αγνοούνταν πλήρως. Έτσι το έργο του Λουκρήτιου, μαζί και η ανάπτυξη της φυσιολογίας του Επίκουρου, λίγο έλειψε να εξαφανιστεί παντελώς, αφού τα χειρόγραφα αυτά δεν διαδόθηκαν ώστε να αντιγραφούν σε μεγαλύτερο αριθμό και έτσι έμειναν στην αφάνεια για πάνω από 650 χρόνια. Μια καταστροφή δεν ήταν καθόλου απίθανο να συμβεί. Μια πυρκαγιά, ένας σεισμός, μια πλημμύρα, ένας φανατικός μοναχός, έφθανε για να γίνει το κακό. Ο χαμός των χειρογράφων αυτών αλλά κι ενός τρίτου, που θα δούμε παρακάτω, θα σήμανε την οριστική απώλεια του De Rerum Natura του Λουκρήτιου για την ανθρωπότητα.
Τις διαπιστώσεις αυτές επισημαίνει ο καθηγητής του Harvard, Stephen Greenblatt, στο βιβλίο του για το έργο του Λουκρήτιου με τίτλο “The Swerve: How the World Became Modern” (2011), το οποίο τιμήθηκε με το πρώτο Βραβείο Pulitzer το 2012.
Η ανακάλυψη του χειρογράφου τον 15ο αιώνα
Το έργο του Λουκρητίου λοιπόν είχε στην κυριολεξία αφανιστεί, όπως είδαμε, ακόμη και από το λιγοστό κόσμο των λογίων στο τέλος της μεσαιωνικής εποχής. Έως το έτος 1417, όπου ο κυνηγός χειρογράφων Poggio Bracciolini ανακάλυψε ένα χειρόγραφο του De Rerum Naura σ' ένα μοναστήρι της δυτικοκεντρικής Ευρώπης, που η ακριβής τοποθεσία του δεν έγινε ποτέ γνωστή. Ο Bracciolini παρέδωσε το χειρόγραφο στο συλλέκτη βιβλίων και φίλο του Niccolò de' Niccoli, στη Φλωρεντία. Ο Niccoli το κράτησε μια δεκαετία δίχως να επιτρέψει την πρόσβαση σε κανέναν άλλο, ούτε στον Bracciolini, ώστε να γίνει δυνατή η αναπαραγωγή του με τη μέθοδο των αντιγράφων. Τελικά όμως επέτρεψε να κυκλοφορήσει το έργο, αρχικά στους κύκλους της ιταλικής αριστοκρατίας. Το 1430 απέκτησαν πρόσβαση στο χειρόγραφο και άλλοι σχολάρχες και έτσι δημιουργήθηκαν περισσότερα αντίγραφα.
Από το αντίγραφο χειρόγραφο του Niccoli προέκυψαν τα 54 αντίγραφα που σώζονται σήμερα σε διάφορες βιβλιοθήκες. Κάποιο από αυτά αποτέλεσε την πηγή για την πρώτη τυπωμένη έκδοση, η οποία έγινε στη Μρέσια της Λομπαρδίας(Brescia, Lombardy), το 1473 και για όλες τις εκδόσεις μέχρι το 1563. Μόλις τη χρονιά αυτή τυπώθηκε η πρώτη έκδοση που ήταν βασισμένη στα χειρόγραφα του 9ου αιώνα που αναφέραμε παραπάνω. Ακολούθησαν και άλλες τυπωμένες εκδόσεις του De rerum natura, στο σύνολο 30 μέχρι το 1600, που υπολογίζονται σε 30.000 αντίτυπα συνολικά, που είναι πράγματι ένας εντυπωσιακός αριθμός. ( Ada Palmer, 2014, σελ.4).
Το αρχικό χειρόγραφο που ανακάλυψε ο Bracciolini δεν υπάρχει σήμερα, αλλά υπάρχει το πρώτο αντίγραφό του το οποίο έκαμε Niccolò de' Niccoli, στην Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, γνωστό ως Codex Laurentianus 35.30.
Τελευταίες αντιδράσεις
Όπως ήταν φυσικό, υπήρχαν και αντιδράσεις στην ανάγνωση ή την αντιγραφή του έργου. Η Ada Palmer (2014, σελ.43), αναφέρει ότι σε ένα χειρόγραφο του 1458, στο Βιβλίο ΙΙΙ και στίχο 417, υπάρχει η σημείωση “OPINIO NON CHRISTIANA”. Πρόκειται για το σημείο που ο Λουκρήτιος αναπτύσσει το θέμα για την υλικότητα και τη θνητότητα της ψυχής. Όμως ο ρους της ιστορίας είχε οριστικά αλλάξει και οι αντιδράσεις δεν ήταν τέτοιες που να οδηγήσουν στην εκ νέου εξαφάνιση του De rerum natura. Το έργο είχε σωθεί.
Προσωπικότητες που είχαν αντίγραφο του έργου
Λίγες δεκαετίες μετά την εύρεση του έργου το απέκτησε ο Φλωρεντιανός Μακιαβέλι (Machiavelli). Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι από τους πρώτους που απέκτησαν αντίγραφο του βιβλίου, ήταν ο Πάπας Sixtus IV το 1483.
Δυο αιώνες αργότερα ο Μολιέρος(Molière), ο μεγαλύτερος Γάλλος ποιητής, ο οποίος προχώρησε σε μια μετάφραση που σήμερα δεν υπάρχει πια και ο Άγγλος συγγραφέας Τζον Έβελιν(John Evelyn) που μετέφρασε στη γλώσσα του το 1ο βιβλίο του έργου.
Το έργο το είχε στην βιβλιοθήκη του ο Νιούτον (Νεύτον) όπως και ο Τόμας Τζέφερσον(Thomas Jefferson) ο οποίος το είχε σε εκδόσεις πλέον της λατινικής, στην αγγλική, ιταλική και γαλλική. Άλλες προσωπικότητες που είχαν το έργο είναι ο μεγάλος Άγγλος θεατρικός συγγραφέας Μπεν Τζόνσον(Ben Jonson) του οποίου το αντίγραφο υπάρχει σήμερα στην Βιβλιοθήκη του Χάρβαντ (Houghton Library, Harvard). Ο Γάλλος φιλόσοφος της Αναγέννησης Μισέλ ντε Μονταίν(Michel de Montaigne) ο οποίος χρησιμοποίησε φράσεις του Λουκρήτιου στα βιβλία του, είχε το βιβλίο σε γαλλική έκδοση του 1563, το οποίο υπάρχει μέχρι σήμερα έχοντας πάνω του τις σημειώσεις του. Ανακαλύφθηκε πρόσφατα, μόλις το 1989 και σήμερα είναι στην Cambridge University Library.
Η μετάφραση του έργου στα ελληνικά
Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα της εποχής μας, κανένας δεν ενδιαφέρθηκε να αποδώσει στα ελληνικά το έργο αυτό που μιλούσε για την επικούρεια φιλοσοφία, γέννημα θρέμμα του ελληνικού κόσμου. Μέχρι που τελικά το έπραξε ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, πεζογράφος και άριστος γνώστης της γαλλικής, αγγλικής, γερμανικής, ιταλικής, λατινικής, καθώς και της σανσκριτικής γλώσσας. Έτσι λοιπόν καταπιάστηκε με τη μετάφραση του έργου στο διάστημα 1909 έως 1913, σύμφωνα με τις ενδείξεις.
Τις πληροφορίες αυτές όπως και τις ακόλουθες τις βρίσκουμε στην ιστορική έκδοση της μετάφρασης του έργου του Λουκρήτιου από τον Θεοτόκη, που σήμερα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ.
Η μεγάλη περιπέτεια της ελληνικής έκδοσης
Ο Θεοτόκης παρέδωσε το χειρόγραφο καθαρογραμμένο και έτοιμο για τύπωμα στον εκδότη Στέφανο Πάργα(εκδοτικός οίκος “Γραμμάτων”) στην Αλεξάνδρεια, με αμοιβή 20 αιγυπτιακών λυρών. Το χειρόγραφο τελικά δεν εξεδόθη διότι ο εκδοτικός οίκος χρεοκόπησε. Ο Θεοτόκης επέστρεψε το ποσόν της αμοιβής του μετά από παράκληση του εκδότη, αλλά το χειρόγραφο δεν επεστράφη ποτέ στον ιδιοκτήτη του. Υπήρξε όμως αντίγραφο του έργου που φυλάσσονταν στη Κέρκυρα, στον εξοχικό πύργο των Καρουσάδων όπου διέμενε ο Θεοτόκης.
Πολύ αργότερα, το 1948, ο εκδοτικός οργανισμός “Κερκυραϊκή Βιβλιοθήκη”, αναζήτησε το αντίγραφο αυτό, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Το 1960, η Ευτυχία Ζελίτα-Πάργα, ανακοινώνει προς την Εθνική Βιβλιοθήκη την επιθυμία της να χαρίσει το πρωτότυπο χειρόγραφο της Αλεξάνδρειας που μέχρι τότε αγνοείτο η τύχη του, με τον όρο να παραχωρηθεί ένα αντίγραφο στην Δημόσια Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας και να επιτραπεί η έκδοσή του από τυχόν ενδιαφερόμενους άνευ καταβολής δικαιωμάτων σε όποιον το επιχειρήσει.
Την ίδια χρονιά δηλαδή το 1960, ζητεί από την Εθνική Βιβλιοθήκη το χειρόγραφο προς έκδοσή του ο Γιάννης Γουδέλης (εκδοτικός οίκος Δίφρος), το 1961 ο εκδότης Ιωάννης Βασιλείου και το 1963 ο Αντώνης Κόμης, αλλά το έργο δεν δίδεται.
Το 1965 ο πανεπιστημιακός καθηγητής Κ.Γρόλλιος ζητά φωτοαντίγραφο από την Εθνική Βιβλιοθήκη και ο τότε διευθυντής της Ευάγγελος Φωτιάδης το δίνει με τη δέσμευση να μην δημοσιευτεί ούτε το όλον αλλά ούτε και μέρος του έργου. Για μια άλλη φορά το έργο μένει αδημοσίευτο.
Το 1970 ο εκδότης Φίλιππος Βλάχος(εκδόσεις Τυπογραφείο ΚΕΙΜΕΝΑ) πληροφορείται την ύπαρξη του χειρογράφου από τον Παναγή Λεκατσά, ο οποίος ήθελε να το επιμεληθεί και να το δει τυπωμένο. Ο Βλάχος επισκέφθηκε τον τότε διευθυντή της Εθνικής Βιβλιοθήκης Παπανδρέου, αντικαταστάτη του Φωτιάδη, για να ζητήσει φωτοαντίγραφο του πρωτοτύπου. Ο Παπανδρέου όμως αγνοούσε την ύπαρξη τέτοιου χειρογράφου , διότι πολύ απλά ποτέ δεν είχε γίνει εισαγωγή στο τμήμα χειρογράφων της βιβλιοθήκης και έτσι δεν είχε καταλογογραφηθεί.
Το 1971 ο Φίλιππος Βλάχος πληροφορήθηκε την ύπαρξη του αντιγράφου που υπήρχε στη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας. Ευθύς αμέσως επισκέφθηκε τη Βιβλιοθήκη και ζήτησε το αντίγραφο, το οποίο και η διευθύντρια Φανή Τσαγκαράκη του το παραχώρησε ώστε να το φωτογραφίσει εντός του χώρου της βιβλιοθήκης. Ο Βλάχος είχε φτάσει στη σελίδα 100 από τις 204 του χειρογράφου, όταν η διευθύντρια τον σταμάτησε ζητώντας να κατάσχει και τα φιλμς, με την απειλή ότι θα καλέσει την αστυνομία. Ο Βλάχος έφυγε παίρνοντας και τα φιλμς, τα οποία και εμφάνισε σε μια νύχτα ο παλιός του φίλος Γιώργος Κρεμόνας. Ακολούθως τα ταχυδρόμησε σε φίλο του στην Αθήνα, υπό τον φόβο της κατάσχεσης από την Αστυνομία. Ο Βλάχος είχε καταφέρει τελικά να φωτογραφήσει τα τρία πρώτα βιβλία του έργου, αλλά πολλές φωτογραφίες ήταν κουνημένες από το τρεμάμενο χέρι του λόγω συγκίνησης όταν τις τραβούσε.
Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς ο ελληνιστής Ολλανδός καθηγητής Μπάκερ, ο οποίος δίδασκε Θεοτόκη, επισκέφτηκε την Αθήνα. Ο Βλάχος τον συνάντησε και του εξιστόρησε τα καθέκαστα. Έκπληκτος ο καθηγητής σκέφτηκε να δώσει μια συστατική επιστολή στην φιλόλογο Γεωργία Παπαγεωργίου που συνεργάζονταν με τον Βλάχο, με την οποία ζητούσε από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας να δει το χειρόγραφο. Η Παπαγεωργίου μετά δυσκολίας μπόρεσε να φωτογραφήσει καμιά δεκαριά σελίδες από αυτές που δεν είχαν εντυπωθεί σωστά την προηγούμενη φορά. Με τον τρόπο αυτό κατέστη δυνατό να κυκλοφορήσει το 1973 από τις εκδόσεις Τυπογραφείο ΚΕΙΜΕΝΑ το Α΄ βιβλίο του Περί Φύσεως, ένα έτος που σηματοδοτούσε τα 50 χρόνια από το θάνατο του Θεοτόκη. Την ίδια χρονιά, δηλαδή το 1973, γίνεται και η εισαγωγή του χειρογράφου στο αντίστοιχο τμήμα της Εθνικής Βιβλιοθήκης και παίρνει αριθμό, μετά από 13 ολόκληρα χρόνια από τη δωρεά της κας Πάργα. Όλο το διάστημα αυτό, το ακαταχώρητο χειρόγραφο ήταν σαν να μην υπήρξε ποτέ. Ούτε όμως η κίνηση αυτή βοήθησε στην άμεση έκδοσή του.
Με τη μεταπολίτευση άρχισε αλληλογραφία του Μάρκου Θεοτόκη με το υπουργείο πολιτισμού και το 1978 μετά κόπων και βασάνων χαρακτηρίστηκε ως “δημόσιο κτήμα”. Ακολούθως ζητήθηκε από το ίδρυμα Θεοτόκη να του παραχωρηθεί ένα φωτοαντίγραφο από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας.
Μόλις το 1984 μπόρεσε ο Βλάχος να δει το ίδιο το αυτόγραφο το οποίο το τύπωσε με την ομάδα του και το εξέδωσε το 1986 από τις εκδόσεις Τυπογραφείο ΚΕΙΜΕΝΑ. Από το 1990 και μέχρι σήμερα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ σε πανομοιότυπη (με φωτογραφική αναπαραγωγή) έκδοση με την πρώτη.
Λίγα λόγια για τους συντελεστές της έκδοσης
Η ανεκτίμητη προσφορά της γνώσης που παρέχεται μέσα από ένα κείμενο, είναι δεδομένη. Το να φυλλομετρούμε ένα βιβλίο ή ένα περιοδικό εκτός την γνώση, προσφέρει και την ηδονή της υφής του ίδιου του χαρτιού, της οπτικής απόλαυσης των τυπογραφικών στοιχείων, των γραμματοσειρών όπως λέμε σήμερα και των υπόλοιπων στολιδιών, σκίτσων, εικόνων και άλλων ωραίων ευρημάτων. Συμμετέχουν όλες οι αισθήσεις όταν το τυπωμένο κείμενο ξεδιπλώνεται εμπρός μας. Δεν είναι μόνο το μάτι που απολαμβάνει. Η αφή μας ηδονίζεται από τις σελίδες του. Η όσφρηση μας πληροφορεί για τη φρεσκάδα ή τη παλαιότητά του. Ο ήχος των σελίδων που γυρνούν όταν ξεφυλλίζουμε το κείμενο προστίθεται στην απόλαυση αυτή. Ίσως ακόμη κι γεύση να συμμετέχει σ΄αυτή την τελετουργική στιγμή της ανάγνωσης. Με λίγα λόγια η ηδονή είναι παρούσα σε όλο της το μεγαλείο.
Συγγραφείς και εκδότες, μεταφραστές, επιμελητές, τυπογράφοι, στοιχειοθέτες, σελιδοποιοί, βιβλιοδέτες, χρυσοτύπες και άλλες ειδικότητες είναι οι συντελεστές του τυπωμένου κειμένου που φτάνει στα χέρια μας. Ένας ολόκληρος κόσμος κινείται γύρω από το χώρο του βιβλίου και των υπόλοιπων εντύπων, με σκοπό να φτάσει το τυπωμένο κείμενο στα χέρια μας.
Στα εφηβικά μου χρόνια είχα την Αγαθή Τύχη να ακουμπήσω τον χώρο αυτό, εργαζόμενος στις καλοκαιρινές μου διακοπές σε βιβλιοδετείο και χρυσοτυπείο της εποχής εκείνης. Είναι τέχνη το τύπωμα, το δέσιμο, το εξώφυλλο, το κόψιμο... Τέχνη που όταν συνοδεύεται με μεράκι μας δίνει αυτά τα υπέροχα αποτελέσματα της ηδονικής απόλαυσης του τυπωμένου κειμένου. Έτσι λοιπόν, άνθρωποι γεμάτοι έρωτα για τη ζωή και το έντυπο κείμενο, μας προσφέρουν μέχρι σήμερα βιβλία όπως το “Περί Φύσεως”. Τέτοιοι άνθρωποι οδήγησαν κείμενα στην έκδοσή τους. Δίχως αυτούς ανεκτίμητα για την αξία τους χειρόγραφα ή και δακτυλογραφημένα κείμενα θα είχαν μείνει στην αφάνεια ή θα είχαν χαθεί στις μέρες μας δια παντός.
Ένας από αυτούς τους ανθρώπους είναι και ο Φίλιππος Βλάχος. Χάρη σ΄ αυτόν και την επιμονή του, εκδόθηκε το 1986 για πρώτη φορά στα ελληνικά, το επικούρειο ποίημα των 7.415 στίχων, το Περί Φύσεως του λατίνου Λουκρητίου, σε μετάφραση του Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Έτσι λοιπόν, μετά από 75 ολόκληρα έτη από τότε που καταπιάστηκε με τη μετάφραση στα ελληνικά αυτός ο μεγάλος άνδρας της ελληνικής πεζογραφίας, το χειρόγραφο τυπώθηκε και με τον τρόπο αυτό έγινε πράγματι “δημόσιο κτήμα” και τα περιεχόμενά του μέρος της επικούρειας παιδείας μας.
Έχουν περάσει 20 έτη από τότε που ο Φίλιππος Βλάχος έφυγε από ανάμεσά μας, χορεύοντας σε αποκριάτικο γλέντι, στο αποκορύφωμα μιας ηδονικής στιγμής. Ο Φίλιππος Βλάχος υπήρξε ο «φλογερός της στοιχειοθεσίας “στο χέρι”, ο ευλαβικός της Ποιήσεως, ο βιβλιοτέχνης» (Δ.Ι. Σουρβίνος) που είχε το τυπογραφείο και τις εκδόσεις “Τυπογραφείο Κείμενα”. Έργο ζωής του είναι η έρευνα και επανέκδοση ή και η έκδοση των κειμένων ενός από τους μεγαλύτερους Έλληνες πεζογράφους, του Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Από τα τελευταία του επιτεύγματα ήταν η έκδοση, ύστερα από απίστευτα μεγάλη περιπέτεια, του Περί φύσεως του Λουκρητίου, σε μετάφραση Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Θα αναφέρουμε λίγα λόγια στην μνήμη του μεγάλου αυτού άνδρα στον χώρο του βιβλίου. Ο Δημήτρης Κονιδάρης μας λέει για τη ζωή του Βλάχου:
“Ο αξέχαστος Φίλιππος Βλάχος, που είχε γεννηθεί, όπως κι οι αξέχαστοι Ιωάννης Σαρακηνός και Διομήδης Βλάχος, στο χωριό Περίθεια της Κέρκυρας, τον Απρίλη του 1939, είχε ξεκινήσει ως ηθοποιός από το «Θέατρο Τέχνης» του Καρόλου Κουν, κι έπαιξε σε δυο-τρεις θιάσους. Οι πιο γνωστές εμφανίσεις του ήταν εκείνη στον Κύκλο με τη κιμωλία του Μπρεχτ, η πρωταγωνιστική του παρουσία στο έργο του Νίκου Κούνδουρου Vortex, κι ένας ρόλος στο θεατρικό έργο του Νίκου Ζακόπουλου Χαρίλαος Τρικούπης (για την τηλεόραση). Οι εκδόσεις ξεκίνησαν «μεσούσης της δικτατορίας»(το 1969), η οποία τον είχε κιόλας φυλακίσει, ενώ από το 1981 ο Φίλιππος Βλάχος εργάζεται παράλληλα για το ραδιόφωνο, με κορυφαίες ραδιοφωνικές προσφορές του τις αναγνώσεις ποίησης, κάθε πρωί, για ένα τέταρτο, επί τρία χρόνια, από το Γ΄ Πρόγραμμα της ΕΡΤ, καθώς και τη συνεργασία του στην εκπομπή του Πέτρου Μάρκαρη «Το τρίτο βήμα», εκπομπές που υπήρξαν υποδείγματα ραδιοφωνικού ύφους και ήθους. Στα στερνά, εκεί που η πολιτεία θα έπρεπε να επιβραβεύει και να επιχορηγεί το «Τυπογραφείο Κείμενα», η εφορία «έδειχνε τα δόντια της», κι ο Φίλιππος Βλάχος το είχε πάρει απόφαση ότι τα Κείμενα θα κλείσουν. Βέβαια, πρόφθασε και τα έκλεισε ο «εκτός παιδιάς παίκτης», ο θάνατος, ωστόσο, τίποτα ίσως δεν χάθηκε αφού υπάρχουν και σήμερα εκδότες που έχουν σημείο αναφοράς την τυποτεχνική του Φίλιππου Βλάχου”.
Ο Φίλιππος Βλάχος ήταν παραδοσιακός τυπογράφος, υπέρμαχος μιας τέχνης που σβήνει στις μέρες μας, καθώς το οικονομικό κόστος είναι απαγορευτικό για την σύγχρονη βιβλιοπαραγωγή.
Με πρωτοβουλία ενός άλλου οραματιστή του βιβλίου, του Νίκου Γιανναδάκη, το “Τυπογραφείο Κείμενα” με ολόκληρο τον εξοπλισμό του, βρίσκεται σήμερα στη Βικελαία Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου Κρήτης, εγκαταστημένο στην ‘Οικία Χρονάκη’ με την συστηματική λειτουργία του, ως χώρου σχολής εκμάθησης της τέχνης της παραδοσιακής τυπογραφίας, της συντήρησης χάρτου και της καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας.
Τάκης Παναγιωτόπουλος
Πηγές
Βιβλιογραφία
Περί Φύσεως Λουκρητίου, μετάφραση Κων. Θεοτόκη – Εκδόσεις Νεφέλη
Περί Φύσεως Λουκρητίου, μετάφραση Θ.Αντωνιάδης-Ρ.Χαμέτη – Εκδόσεις Θύραθεν
Ada Palmer, 2014, “Reading Lucretius in the Renaissance”, Cambridge : Harvard University Press
William Ellery Leonard,Stanley Barney Smith, 1942, Titus Lucretius Carus, University of Wisconsin
Διαδίκτυο
Ιστότοπος Δημ. Κονιδάρη
Wikipedia
Medieval Manuscripts in Dutch Collections — Koninklijke Bibliotheek
http://www.mmdc.nl/static/site/highlights/352/Scribe_and_corrector.html
Koninklijke Bibliotheek, 2016, http://www.mmdc.nl
Αρχείο εφημερίδων
“Το Βήμα” - Ο τυπογράφος Φίλιππος Βλάχος του Νίκου Μπακουνάκη
“Ελευθεροτυπία” - Μνήμη Φίλιππου Βλάχου - του Βαγγέλη Καραμανωλάκη
.........................
