Δ.Ν. Μαρωνίτης
«Επος και δράμα. Από το χθες στο αύριο»
Αγρα, 2014, σελ. 192.
Λόγος που μετριάζει την ευάλωτη μοναξιά των ανθρώπων
Της Μαρίας Στασινοπούλου
Κάθε φορά που πρόκειται να παρουσιάσω βιβλίο του Δημήτρη Μαρωνίτη αισθάνομαι τη βαθιά ανεπάρκεια του μαθητή, κι ας έχει προ πολλού ατονίσει αυτή η ιδιότητα∙ την υπερβαίνει η ευγνωμοσύνη για τον «δάσκαλο», που δεν είχες την τύχη να τον συναντήσεις στα πανεπιστημιακά έδρανα, τον διάλεξες όμως για να μαθητεύσεις κοντά του, σε χρόνια ωριμάζουσας μαθητείας και προσωπικής αναζήτησης.
Στο τελευταίο ιδιότυπο βιβλίο διηγημάτων του Γιάννη Ευσταθιάδη «Εκατό» περιλαμβάνεται ένα με τίτλο «Ομηρική μονομαχία για τον εκατόγχειρον». Εκεί ο συγγραφέας παραθέτει τετράστιχο από την Ιλιάδα (A’, 400 κ.έπ.) και κατόπιν αντιγράφει γι’ αυτό τα μεταφράσματα των: Αλέξανδρου Πάλλη, Ιάκωβου Πολυλά, Καζαντζάκη-Κακριδή και -το έσχατο χρονικά- του Δημήτρη Μαρωνίτη: «“Τότε, θεά κι εσύ, πάνω στην ώρα φτάνοντας / τον γλίτωσες απ’ τα δεσμά / τον Εκατόγχειρο καλώντας στην κορφή του Ολύμπου – / Βριάρεο οι αθάνατοι τον λεν” / παρενέβη ο Δημήτρης Μαρωνίτης και αποχώρησε υπομειδιών, υπό το συναινετικό νεύμα του ποιητή», μας λέει ο Ευσταθιάδης, απονέμοντας στον τελευταίο μεταφραστή τα εύσημα, αναγνωρίζοντας δηλαδή στον δικό του λόγο την απόδοση εκείνη που θα χαροποιούσε τον δημιουργό.
Δώδεκα μελέτες, οκτώ για το έπος και τέσσερις για το δράμα, που καλύπτουν μια εικοσαετία από το 1995 μέχρι το 2014, απαρτίζουν το καινούργιο πόνημα του Δ.Ν. Μαρωνίτη. Κείμενα προορισμένα στην αρχή για να ακουστούν κατανεμήθηκαν εδώ σε δύο άνισα μέρη: «Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια» το πρώτο και «Από το έπος στο δράμα» το δεύτερο. Ο συγγραφέας διαλέγεται και πάλι με τα ομηρικά έπη και τον τραγικό λόγο διερευνώντας με ευρηματική φαντασία και τόλμη θέματα και μοτίβα όπως: η γενεαλογία του κακού, η μνήμη και η λήθη στην ομηρική ποίηση, ο φόνος και η ικεσία, οι τόποι και οι τρόποι του νόστου, οι ομηρικές γυναίκες στο αρχαίο δράμα, πάθος καθαρμός και εξιλέωση στον Οιδίποδα επί Κολωνώ κ.ά. Οπως μας πληροφορεί στον πρόλογο του βιβλίου: «Διπλάσιες βγήκαν οι ομηρικές [μελέτες] κυκλοφορώντας στο διάσελο που συνδέει την Ιλιάδα με την Οδύσσεια, και αντιστρόφως. Οι υπόλοιπες τέσσερις, που ρίχνουν γέφυρα ανάμεσα στο έπος και στο δράμα, στηρίζονται στην υπόθεση ότι το δεύτερο περιέχεται εν μέρει στο πρώτο, φυλαγμένο στην ιλιαδική κιβωτό μιας αδιαίρετης ακόμη λογοτεχνίας». Την εγκυρότητα του λόγου του Μαρωνίτη πιστοποιεί η ισόβια προσήλωσή του -τόσο ερμηνευτική όσο και μεταφραστική- στα ομηρικά έπη και τη δραματική ποίηση.
Με την αρματωσιά του κλασικού φιλολόγου και την οξυδερκή ματιά του εραστή της λογοτεχνίας, ο συγγραφέας ανασκάπτει τον ιλιαδικό πόλεμο. Ανατέμνει τα ομηρικά ποιήματα συνδέοντάς τα με τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, από τη μια, και τους κλασικούς τραγικούς, από την άλλη. Επίσης ξέρει να συνταιριάζει αποδεικτικά και συγκριτικά τον Ομηρο ή τον Σοφοκλή με τον Καβάφη και τον Σεφέρη.
Στον Μαρωνίτη η γνώση τροφοδοτεί και συστρέφεται ανατροφοδοτώντας τη γνώση∙ περνάει, με τη σιγουριά που του εξασφαλίζει η ίδια, από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια και από την Οδύσσεια στην ησιόδεια Θεογονία, και από κει με μια δόση εξομολογητική και αυτοβιογραφική στον Καβάφη. Αλλά και στο τελευταίο δοκίμιο για τον Οιδίποδα επί Κολωνώ διακρίνονται οι «αυτοβιογραφικές ταυτίσεις του συγγραφέα. Οπου η λέξη “τέλος” σημαδεύεται τώρα πια με εναλλακτικές σημασίες» όπως διαβάζουμε και στο οπισθόφυλλο της έκδοσης.
Το βιβλίο δεν ανακαλεί στη μνήμη και δεν συγκεφαλαιώνει απλώς όσα γνωρίζει ο αναγνώστης, αλλά τον πλουτίζει και με νέες διαυγείς απόψεις. «Οι Μούσες της Ιλιάδας δεν είναι μόνον πανταχού παρούσες και παντογνώστριες∙ είναι προπάντων μνημονικές». «Ο Σοφοκλής εναλλάσσει στην τελευταία αυτή τραγωδία του [Οιδίπους επί Κολωνώ] το μαύρο με το άσπρο πάνω στο τυφλό πρόσωπο του Οιδίποδα, που το θέλει αινιγματικό, ώστε να προκαλεί ανθρωπογνωστική εγρήγορση στον θεατή».
Ο Δ.Ν. Μαρωνίτης εκτείνει τη γλώσσα στα όριά της, διαχρονικά και συγχρονικά, για να τα υπερβεί στη συνέχεια. Ακόμη και με τις «λειψές», όπως τις χαρακτηρίζει ο ίδιος, δοκιμές του θέτει τους όρους και ανοίγει την όρεξη για περαιτέρω γνώση και γιατί όχι για έρευνα. Θα μείνω σε κάποια εκφραστικά χαρακτηριστικά του.
Εβαλε ως όρους συνεννόησης για τα ομηρικά έπη «τα πυρηνικά θέματα» και «μεγαθέματα» την «ακροαματική εικόνα», την «αντ’ αυτού συμμετοχή» στη μάχη και την αφήγηση, τα θετικά ζεύγη «ύπνος – νόστος», τις αντιθετικές συζυγίες «ύπνος – θάνατος» και τη συναίρεση των τριών εννοιών στο τρίπτυχο «ύπνος – νόστος – θάνατος». Ακόμη τις «ομόθεμες και ομόθυμες» παρομοιώσεις, τα συμπληρωματικά ζεύγη «ενοχή – τιμωρία» και τις αντιθετικές συζεύξεις «φιλέταιρος Οδυσσέας – νήπιοι εταίροι», για να μείνουμε σε μια ενδεικτική καταγραφή.
Σύνθετες αντιθέσεις, συχνά χιαστί αντιστοιχισμένες, κοσμούν τον λόγο του: θλιβερή μέριμνα – αμέριμνη αναπόληση, άγριος πόνος – αδάκρυτη απόλαυση, επιθετική στάση – αμυντική αντίσταση. Η ταυτόχρονη χρήση ενεργητικής και παθητικής σύνταξης και οι λεκτικές ομόρριζες αναδιπλώσεις είναι δική του τακτική: «Ελέγχουν και ελέγχονται», «ο αποφασισμένος και αποφασιστικός λόγος της Κλυταιμνήστρας», «το αναγνωρισμένο και αναγνωριστικό προφίλ της Ελένης».
Αλλού ο λόγος του υποδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι προθέσεις ή τα μόρια και δημιουργούν την εννοιολογική διαφορά της σύνθετης λέξης: «εύστοχη απάτη – άστοχη επανάληψη», «αναμορφώνω – παραμορφώνω».
Συνδυάζει τον προσωπικό επιστημονικό λόγο με την «αφηγηματική αξιοσύνη» καταθέτοντας ένα κείμενο που δεν διαβάζεται μόνον από τους ειδικούς. Οταν θέλει να προσφέρει γνώση γράφει απλά, ξεκάθαρα και ξακαθαρισμένα∙ με θέμα, όρους διαπραγμάτευσης, διερεύνηση, επαγωγικό συμπέρασμα. Το δικό του περίτεχνο στιλ το χρησιμοποιεί περισσότερο στα ερμηνευτικά μέρη, δίνοντας στα γραπτά του χαρακτήρα λογοτεχνικού δοκιμίου.
