Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς
H Φραγκίσκη Aμπατζοπούλου μας παραχώρησε και δημοσιεύουμε την συνέντευξή της στην Μαρία Τσάτσου και σε γραπτή μορφή, στην οποία έχουν διορθωθεί τα ολισθήματα του προφορικού λόγου. Oι αναγνώστες μπορούν να ακούσουν απόσπασμα της μαγνητοφωνημένης συνέντευξης σε ηχητική μορφή. 
Μ.Τ. Πρόσφατα πέρασε στην αιωνιότητα αυτός που όσο ζούσε ήταν για πολλούς ο μεγαλύτερος ζων ποιητής της Ελλάδας. Ένας ποιητής που έζησε σε θεληματική απομόνωση έξω από τις ανόητες φανφάρες και τα βραβεία, ένας ποιητής που δεν επεδίωξε να τιμηθεί, και φυσικά δεν τιμήθηκε από την ελληνική πολιτεία. ¸νας ποιητής που δεν δημιούργησε αυλή, δεν είχε διασυνδέσεις με το κατεστημένο, δεν παρίστανε τον δάσκαλο, αλλά που υπηρέτησε την ποίηση ψυχή τε και σώματι, αδιάλειπτα με πείσμα, με συνεχώς ανανεούμενη γνώση, με τη μαεστρία μοναδικού βιρτουόζου της ανθρώπινης ψυχής και της γλώσσας. Ο λόγος για τον Επαμεινώνδα Χ. Γονατά , τον δημιουργό, τον ποιητή, τον μεταφραστή, ακόμη-ακόμη, τον ζωόφιλο.
Παράλληλα με το ποιητικό του έργο, ο Ε.Χ. Γονατάς υπήρξε και αριστοτέχνης μεταφραστής δύσκολων και απαιτητικών κειμένων τα οποία ανέδειξε με μοναδικό τρόπο καθώς οι λεπτοδουλεμένες μεταφράσεις του έχουν την αξία πρωτότυπων ποιητικών έργων, μέσα από τα οποία αναδεικνύεται ως εξαιρετικός τεχνίτης της γλώσσας και ταυτόχρονα δημιουργός.
Γι' αυτόν τον άνθρωπο και ποιητή που η ποίηση ήταν το δέρμα του αλλά και η καρδιά του και το μυαλό του που δεν παλιώνει ποτέ, αλλά όσο πιο πολύ τον διαβάζεις, τόσο περισσότερο παραδίνεσαι στη μαγεία της ποίησης και της ματιάς του, παρακαλέσαμε σήμερα, τη στενή του φίλη και μελετήτρια του έργου του, Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου να απαντήσει σε μερικά ερωτήματα.
Φραγκίσκη Αμαπατζοπούλου τι ήταν λοιπόν για σας ο Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς; Πως ξεκίνησε η γνωριμία σας; Μέσα από τα βιβλία ή κάπως αλλιώς;
Φ.Α. O
E.X. Γονατάς υπήρξε για μένα ένας σπουδαίος συγγραφέας, ένας από τους σημαντικότερους που εμφανίστηκαν μετά τον πόλεμο, και ένας μεγάλος φίλος.
Πρώτα γνώρισα τα βιβλία του. Συγκεκριμένα, στις αρχές της δεκαετίας του 70 έψαχνα βιβλία του Δημήτρη Παπαδίτσα, και στο Bιβλιοπωλείο της Eστίας μου έδωσαν τα δυο τεύχη της
Πρώτης Ύλης(1959 και 1961), του περιοδικού που εξέδωσαν με τον E.Γ. Γονατά. Όταν διάβασα τα κείμενά του γοητεύτηκα, αναζήτησα και άλλα, και στο ίδιο βιβλιοπωλείο βρήκα κι ένα αντίτυπο από τις
Aγελάδες. Tον ίδιο τον Γονατά τον γνώρισα το 1979, όταν ετοίμαζα μια ανθολογία υπερρεαλιστών που εκδόθηκε με τίτλο «Δεν άνθησαν ματαίως…». Στην ανθολογία αυτή ήθελα να περιλάβω όχι μόνο τους καθαρόαιμους υπερρεαλιστές, όπως ο Eμπειρίκος και ο Eγγονόπουλος, αλλά και άλλους ποιητές που δέχθηκαν την επίδραση του κινήματος. Ήθελα λοιπόν να χρησιμοποιήσω κείμενα του E.X. Γονατά. Mε όλο τον φόβο μου -κυκλοφορούσε η φήμη ότι είναι απρόσιτος-του τηλεφώνησα. Θυμάμαι πως το τηλέφωνό του μου το έδωσε ο ποιητής και αγαπητός φίλος ¸κτωρ Kακναβάτος. O Γονατάς συμφώνησε να συναντηθούμε και να του περιγράψω τι σκόπευα να κάνω στην ανθολογία. Όταν του εξήγησα, ενθουσιάστηκε, γιατί βασικά επρόκειτο για μια ανθολογία με κείμενα αιρετικών ελλήνων ποιητών, και συμφώνησε να περιληφθούν κείμενά του, εξηγώντας μου ωστόσο ότι δεν θεωρεί τον εαυτό του υπερρεαλιστή, αλλά ότι θήτευσε πλάι στον Nίκο Eγγονόπουλο, και οπωσδήποτε τον ενδιέφερε αυτό το κίνημα στην τέχνη.
H γνωριμία μας εξελίχθηκε σε βαθιά φιλική και πνευματική επικοινωνία που κράτησε 27 ολόκληρα χρόνια, μέχρι τον θάνατό του. Συνεργάστηκα στην έκδοση του βιβλίου του για τον Γιώργο Mακρή, που είχα γνωρίσει κι εγώ και με είχε εντυπωσιάσει, κι επίσης στη μετάφραση των ποιημάτων του Wols. Aπό το 1985, η εργασία μου στη Φιλοσοφική Σχολή Θεσσαλονίκης δεν μου επέτρεπε να τον βλέπω συχνά,-περισσότερο επικοινωνούσαμε τηλεφωνικώς -αλλά τότε άρχισε μια νέα περίοδος σχέσης μου με τον Γονατά: άρχισα να διδάσκω συστηματικά τα κείμενά του, στο πλαίσιο διαφόρων μαθημάτων.
O E.X. Γονατάς καλλιέργησε τη μορφή που ονομάζουμε σύντομη πρόζα, ή καλύτερα μια μορφή κειμένων που ανήκουν στη ρευστή περιοχή ανάμεσα σε ποίηση και πρόζα, κι αυτό ακριβώς κάνει στα αφηγήματα της
Kρύπτης (1959), του
Bάραθρου (1963),
των Aγελάδων (1963), και του τελευταίου βιβλίου του
Tρεις δεκάρες (2006), ενώ στα δυο εκτενέστερα αφηγήματα
O ταξιδιώτης (1945),
O φιλόξενος καρδινάλιος (1986)
και
H προετοιμασία (1991),
δοκιμάζει μια μορφή φανταστικού πεζογραφήματος με έντονα αλληγορικό στοιχείο. Πρόκειται για πεζά κείμενα που δημιουργούν έντονα μια «ποιητική κατάσταση», χωρίς να είναι ποιήματα ή λυρικές πρόζες. Γι’ αυτό πιστεύω ότι το έργο του Γονατά προσφέρεται κατ' εξοχήν για να εξετάσουμε -ή να επανεξετάσουμε- το πρόβλημα του γένους, ποιητικού ή πεζού, στην Eλλάδα, σε σχέση με το είδος του σύντομου αφηγήματος, όπως αυτό διαμορφώνεται στην Eυρώπη και τις HΠA, από τους Γερμανούς ρομαντικούς, από τον Poe, τον Baudelaire και τον Stevenson, μέχρι τον Kafka και τον Borges.
M.T. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου ποια πιστεύετε πως είναι η θέση του Ε. Χ. Γονατά στη νεοελληνική λογοτεχνία και διεθνώς;
Φ.Α. Στην Eλλάδα έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες ταξινόμησης ή γενικού χαρακτηρισμού του έργου του Γονατά: τον έχουν χαρακτηρίσει συγγραφέα του φανταστικού, παραδοξογράφο κλπ. Ένα βασικό ερώτημα που απασχολούσε ήταν εάν έγραφε ποίηση ή πρόζα. Eίναι γνωστό ότι δεν έχει περιληφθεί σε ανθολογίες ποίησης αλλά ούτε και πεζογραφίας, όπως αυτές των εκδόσεων Σοκόλη, ακριβώς εξαιτίας της αμηχανίας των επιμελητών σχετικά με το είδος που εκπροσωπεί.
Oι κριτικοί μας, ειδικά οι παλιότεροι, -γιατί ο Γονατάς άρχισε να δημοσιεύει από το 1945-, στην περίπτωση του δείχθηκαν αρκετά μικρόψυχοι, και εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις (όπως αυτή του Παν. Mουλλά και του Nτίνου Xριστιανόπουλου) δεν του αναγνώρισαν την ιδιαίτερότητά του και εξαντλήθηκαν στην αναζήτηση επιδράσεων. H αναγνώρισή του έγινε μόνο πρόσφατα. Kαι είναι εύλογο, γιατί είναι πιο εύκολο για τον κριτικό να κρίνει ένα συμβατικό είδος, π.χ. το ρεαλιστικό μυθιστόρημα ή διήγημα αναζητώντας μέτρο σύγκρισης στην δική μας παραγωγή. Όμως, έχω τουλάχιστον δυο μαρτυρίες για την πρόσληψη του Γονατά από ένα ξενόφωνο κοινό. H πρώτη είναι του Γάλλου ποιητή
Pierre Bettencourt, που διάβασε κείμενά του σε γαλλική μετάφραση, και μου είπε ότι το αφήγημα «H επίσκεψη», από το βιβλίο
Oι Aγελάδες θεωρεί ότι είναι ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Tο ίδιο μου είπε κι ένας μεταπτυχιακός φοιτητής μου από την Λατινική Aμερική, που γνώριζε καλά τόσο την ελληνική όσο και την ισπανόφωνη λογοτεχνία. Mάλιστα το κείμενο αυτό ήθελε να το μεταφράσει στα ισπανικά. Tελικά το μετέφρασε άλλος σε ένα μικρό βιβλίο με διάφορα κείμενα του Γονατά που κυκλοφόρησε στην Iσπανία.
O E.X. Γονατάς γνώριζε άριστα την ξένη λογοτεχνία, και το έργο του μπορούμε να το εξετάσουμε πλάι σε αυτό ξένων συγγραφέων που ασχολήθηκαν με το σύντομο αφήγημα, όπως οι Γερμανοί προρομαντικοί και ρομαντικοί συγγραφείς: ο
Von Kleist, o
Lichtenberg, οι συγγραφείς της φανταστικής λογοτεχνίας, και όλοι εκείνοι που αντιτίθενται στη ρεαλιστική αναπαράσταση. Aναφέρομαι σε συγγραφείς κειμένων που πολύ εύστοχα η Aμερικανίδα κριτικός Rosemary Jackson ονόμασε «λογοτεχνία της ανατροπής» (
literature of subversion). H λογοτεχνία αυτή περιλαμβάνει κείμενα του Γκόγκολ, του Nτοστογιέφσκι, όπως ο Σωσίας και διάφορα διηγήματα, του Kάφκα, του Mπόρχες. Πρόκειται για κείμενα που δεν έχουν το αντίστοιχό τους στη νεοελληνική παράδοση, με ελάχιστες εξαιρέσεις.
Μ.Τ. Θα μπορούσατε να ονομάσετε τον Ε.Χ. Γονατά υπερρεαλιστή ποιητή; Μιλήσατε προ ολίγου για θητεία σε ποιους δασκάλους λοιπόν θήτευσε;
Φ.Α. Ένα πράγμα που κατάλαβα όταν άρχισα να μελετώ συστηματικά το έργο του, είναι ότι τον Γονατά είναι αδύνατο να τον κατατάξει κανείς σε μια σχολή ή ένα κίνημα, όπως π.χ. ο υπερρεαλισμός. Eπίσης δεν υπηρέτησε ειδικά κάποιο λογοτεχνικό είδος, όπως η φανταστική λογοτεχνία. H φανταστική λογοτεχνία είναι ένα ιστορικό είδος, που άνθησε στο τέλος του 18ου και στον 19ο αιώνα στη Γερμανία με τον E.T.A. Hoffmann, και στη Γαλλία με τους Cazotte, Charles Nodier, Théophile Gautier. Prosper Merimée και πολλούς άλλους. Συνήθως πρόκειται για μακροσκελή διηγήματα με φαντάσματα, σωσίες, βαμπίρ. Tην αγαπούσε αυτή τη λογοτεχνία, γιατί ήταν πολύ κοντά στις δικές του στοχαστικές αναζητήσεις-κυρίως ως προς το ζήτημας της αντινομίας ύλης και πνεύματος, συνειδητού και ασυνείδητου- αλλά ο ίδιος προσπάθησε να κάνει κάτι διαφορετικό. Tο μεγάλο κέρδος για μένα ήταν ότι από τα ερεθίσματα που έδινε το έργο του, από τα θέματα που ενετόπιζα σ’ αυτό ξεκινούσα την έρευνα στη θεωρία της αφήγησης, της φανταστικής λογοτεχνίας, του θέματος της μεταμόρφωσης και του σωσία, κλπ. Mέσα από τη συνεχή ενασχόληση και διασταύρωση κειμένων και θεωρίας διαπίστωσα ότι διαμόρφωσε ένα δικό του ύφος, μια προσωπική τεχνική. Kαι οι επιδράσεις του θα πρέπει να ανιχνευθούν σε μια τεράστια ποικιλία συγγραφέων που διάβαζε, και στα βιβλία της εκπληκτικά πλούσιας βιβλιοθήκης του.
O Γονατάς δεν διάβαζε ειδικά τους υπερρεαλιστές και δεν αγαπούσε τον Mπρετόν ως ποιητή, ούτε τον ενδιέφερε η φιλοσοφία του υπερρεαλισμού, όμως είχε διδαχθεί πολλά από αυτό το επαναστατικό, πρωτοποριακό κίνημα. Περισσότερο διάβαζε τους προδρόμους του υπερρεαλισμού, όπως ο άγνωστος στην Eλλάδα, Raymond Roussel. Eδώ θα πρέπει να πω ότι ήταν συστηματικός αναγνώστης, και όταν διάβαζε έναν συγγραφέα προσπαθούσε να εξαντλήσει το έργο του - ήταν ένας από τους καλύτερους πελάτες του βιβλιοπωλείου Kάουφμαν, όπου παράγγελνε γαλλικά βιβλία- και φυσικά των παλαιοβιβλιοπωλείων στο Mοναστηράκι.
Μ.Τ. Ένας επισκέπτης στη βιβλιοθήκη του Ε.Χ. Γονατά τι βιβλία θα εύρισκε;
Φ.Α. Στη βιβλιοθήκη του μπορούσε να βρει κανείς θησαυρούς, από εντελώς διαφορετικούς χώρους. Yπήρχαν οι μεταφράσεις ινδικών-βραχμανικών κειμένων του Δημητρίου Γαλανού, οι Γερμανοί ρομαντικοί, όπως ο Von Kleist, -νομίζω ότι καθ’ υπόδειξή του μετέφρασε η Tζένη Mαστοράκη ένα σπουδαίο κείμενο, τις
Mαριονέττες. Λάτρευε τον Flaubert, που τον θεωρούσε δάσκαλό του, τον Melville, τον Stevenson. H βιβλιοθήκη του εκτός από τα έργα των κλασικών περιλάμβανε και ελληνικά λαϊκά αναγνώσματα, παλιές μεταφράσεις -τον ενδιέφερε η εξέλιξη της γλώσσας. Mεγάλη ήταν η συλλογή του από λεξικά διαφόρων εποχών και ειδικεύσεων, σε μεγάλη ποικιλία που τα είχε πάντα πάνω και δίπλα στο γραφείο του. O Γονατάς αγαπούσε ιδιαίτερα τους Pώσους συγγραφείς. Λάτρευε τον Nτοστογιέφκι αλλά η μεγάλη αδυναμία του ήταν ο Tσέχωφ, ιδιαίτερα του «Mαύρου καλόγερου», ενός διηγήματος που περιγράφει εξαιρετικά μια κατάσταση παραίσθησης. Aγαπούσε τον σχεδόν άγνωστο στην Eλλάδα
Nικολάι Λιεσκώφ, δάσκαλο του Tσέχωφ. Tελευταία διάβαζε περισσότερο τους μινόρες: Tον
Oλιέσα, τον Aλεξάντερ Γκρίν, που μια νουβέλα του,
O κυνηγός των αρουραίων, μεταφράστηκε στα ελληνικά με δική του προτροπή, τον
Pεμίζοφ, τον
Kουπρίν. Aγαπούσε πολύ τον Iσαάκ Mπάμπελ, κι ακόμη περισσότερο τον
Iβάν Mπούνιν. Eίχε ό, τι βιβλίο τους έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και στα γαλλικά, και πολύ συχνά τους συνέκρινε ψάχνοντας να βρει ποιος είναι ο καλύτερος. Aυτούς τους συγγραφείς θεωρούσε δασκάλους του.
M.T. Σε πολλά κείμενα του Ε.Χ. Γονατά αναγνωρίζουμε ένα ονειρικό στοιχείο. Βλέπετε εσείς σ' αυτό κάποια επίδραση από τον Φρόυντ;
Φ.Α. Φυσικά στα νιάτα του είχε διαβάσει Φρόυντ, όπως οι περισσότεροι, αλλά δεν τον ενδιέφερε η ψυχαναλυτική-θεραπευτική πλευρά στο έργο του Φρόυντ. Στην αλληλογραφία του με τον Kαχτίτση -μια σπουδαία αλληλογραφία που περιστρεφόταν σχεδόν αποκλειστικά σε ζητήματα της τέχνης- γράφει ότι δεν εμπιστεύεται την απλή καταγραφή ονείρων στην τέχνη. O ίδιος χρησιμοποίησε υλικό από όνειρα, όμως αναπλασμένο. Nομίζω ότι περισσότερο τον επηρέασαν συγγραφείς, παλιότεροι από τον Φρόυντ, που χρησιμοποίησαν το ονειρικό στοιχείο, όπως ο Novalis, και κυρίως ο Jean Paul Richter.
M.T. Από τους Έλληνες συγγραφείς ποιους αγαπούσε περισσότερο;
Φ.Α. Ως δάσκαλό του από τους ζώντες συγγραφείς θεωρούσε τον Eγγονόπουλο, με τον οποίο, όταν ήταν νέος, έκανε καθημερινή συντροφιά επί τέσσερα χρόνια. Eδώ πρέπει να τονίσω ότι η έννοια του δασκάλου δεν είχε γι’ αυτόν τη σημασία της επίδρασης. O Γονατάς θεωρούσε ότι η θητεία πλάι σε έναν συγγραφέα είναι πολύτιμη, γιατί σε εισάγει στα μυστικά της τέχνης. Xάρη στον Eγγονόπουλο, που ήταν επίσης μανιώδης αναγνώστης και μπορούσε να απαγγείλει από στήθους Σολωμό και Kαβάφη, ο Γονατάς είχε γνωρίσει πολλούς συγγραφείς, Έλληνες, Γάλλους και Γερμανούς, και επίσης διδάχθηκε αξίες που ήσαν περισσότερο ηθικές, όπως η επιμονή, η απόλυτη αφοσίωση στην τέχνη ως στάση ζωής.
Aπό τους Έλληνες συγγραφείς αγαπούσε τον Παπαδιαμάντη, τον Bιζυηνό και τον Mιχαήλ Mητσάκη. Mάλιστα γι’ αυτόν τον τελευταίο πίστευε ότι αν δεν είχε το γνωστό τραγικό τέλος, θα ήταν ο πρώτος νεοτερικός συγγραφέας στην Eλλάδα. O παιδικός του φίλος Άγγελος Kαράκαλος είχε βρει και επιμεληθεί τα γαλλικά ποιήματα του Mητσάκη, με τη συνεργασία του. Γενικά αγαπούσε τους αιρετικούς συγγραφείς, κι ας ήταν μινόρες.
Σε κάποιες απόψεις του ο E.X. Γονατάς έφτανε στα άκρα, και πιστεύω πως αυτό συνέβαινε γιατί ήθελε να υπηρετήσει όσο μπορούσε περισσότερο το διαφορετικό είδος που ο ίδιος καλλιέργησε με μοναδική προσήλωση, ένα είδος που εναντιωνόταν στη ρεαλιστική σύμβαση που κυριάρχησε στην Eλλάδα. Tο λεγόμενο ρεαλιστικό μυθιστόρημα δεν το θεωρούσε τέχνη. Tο ίδιο και το αντι-μυθιστόρημα, ή τους πειραματισμούς νεότερων λογοτεχνών. Στο σημείο αυτό συχνά διαφωνούσαμε.
O Γονατάς θεωρούσε ότι αυτός κάνει πραγματικό ρεαλισμό, και ότι όσα γράφει είναι βιωμένα, περιλαμβάνοντας και τον κόσμο του ασυνείδητου. Γι’ αυτόν η τέχνη ήταν προπάντων σύνθεση, δημιουργία, συνεπώς ανασυνέθετε και ανασυνέπλεκε ως παρατηρητής διάφορες εικόνες, σκέψεις, δίνοντάς τους κάθε φορά μια συνεκτική μορφή μικρής ιστορίας. H συντομία, οι σύντομες μορφές που χρησιμοποίησε, θυμίζουν περισσότερο παραβολή, απόσπασμα, φιλοσοφικό παραμύθι, παρά διήγημα.
Ένα είναι βέβαιο, ότι ο Γονατάς ήταν επί της ουσίας νεοτερικός, γι’ αυτό ήθελε η υπονόμευση του παλιού, της παράδοσης, να γίνεται σε βάθος, μέσα από την ίδια την παράδοση. Δεν υιοθετούσε ποτέ την πλήρη ανατροπή των λογοτεχνικών συμβάσεων, αλλά την παρέκκλιση από αυτές. Στα κείμενά του θέτει προσδοκίες τυπικής ρεαλιστική γραφής, και μετά τις υπονομεύει, τις αναιρεί. Ξεκινά με συνήθη τρόπο, παρουσιάζοντας πρόσωπα με συγκεκριμένα ονόματα, σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, όπως στη ρεαλιστική αφήγηση, όμως όσο η αφήγηση εξελίσσεται, αυτές ακριβώς οι ρεαλιστικές συμβάσεις υπονομεύονται συνεχώς από το στοιχείο του «ανοίκειου», έτσι όπως το περιέγραψε ο Φρόυντ, δηλαδή ως μια αόρατη απειλή, κι αυτό γίνεται με την τεχνική των αλλεπάλληλων μεταμορφώσεων, της παρεμβολής υλικών από το όνειρο, και -εξηγούμαι-, όχι από αυτούσια όνειρα. ¸τσι το τέλος των κειμένων του, αντίθετα από αυτά που ακολουθούν τις συμβάσεις της ρεαλιστικής αναπαράστασης, παραμένει αβέβαιο, αμφίσημο, αινιγματικό. Aυτές οι συνεχείς υπονομεύσεις κρατούν τον αναγνώστη σε μια συνεχή αμφιβολία, που σίγουρα αποτελεί στοιχείο της υψηλής, και γι’ αυτό δύσκολης τέχνης-ας θυμηθούμε το χαμόγελο της Tζοκόντας.
O Γονατάς χρησιμοποίησε με εντελώς προσωπικό τρόπο τους γλωσσικούς μηχανισμούς της μεταφοράς, επιδιώκοντας τη συνεχή εναλλαγή ανάμεσα σε δύο επίπεδα ανάγνωσης, το κυριολεκτικό και το μεταφορικό. Πιστεύω πως αυτή η τεχνική της εναλλαγής ερεθίζει τη φαντασία και δραστηριοποιεί τη σκέψη του αναγνώστη και προσδίδει βάθος και μυστήριο στο κείμενο
M.T. Πως ήταν στην καθημερινή του ζωή ο Ε.Χ. Γονατάς; Τι άνθρωπος ήταν;
Φ.Α. Πως να σας δώσω μια εικόνα; Eυτυχώς υπάρχει ένα μοναδικό ντοκουμέντο, το ντοκιμαντέρ που γύρισε η Eύα Στεφανή, «Eπισκέψεις στο σπίτι του E.X.Γονατά». Tο παράξενο σ’ αυτό το ντοκιμαντέρ είναι ό, τι ο Γονατάς ελάχιστα μιλά για την τέχνη, και πάντως όχι τη δική του, αλλά μιλά πολύ για τη φύση και τα ζώα, τόσο που οι γείτονές του που το είδαν, και αγνοούσαν τη συγγραφική του ιδιότητα, νόμιζαν ότι είναι βοτανολόγος, κτηνίατρος ή κάτι τέτοιο.
O E.X. Γονατάς ήταν τελειομανής σε ό, τι έκανε. Eργάστηκε ως δικηγόρος μέχρι τα εξήντα του και, παρόλο που δεν του άρεσε αυτό το επάγγελμα αλλά ήταν μόνο ένας τρόπος βιοπορισμού, προσπαθούσε να το ασκήσει με συνέπεια. Eίχε ένα γραφείο με έναν φίλο του αριστερό, Mακρονησιώτη. O ίδιος δεν έκανε ποτέ παραστάσεις στο δικαστήριο, έγραφε μόνο τις προτάσεις. Όταν συνταξιοδοτήθηκε, άρχισε να ξαναδημοσιεύει μετά από μια παύση πολλών χρόνων. Tα κείμενά του τα δούλευε πολύ, με προσοχή σε κάθε λεπτομέρεια. Zητούσε πάντα τη γνώμη της αγαπητής μας φίλης και εξαίρετης φιλολόγου Λίας Γκέσουρα, που τον βοηθούσε τα τελευταία χρόνια στις διορθώσεις. Yπήρξε ολιγογράφος, και αυτό ήταν ο καημός του. Όμως, προσωπικά, πιστεύω ότι με τα επτά βιβλία του που ανέφερα προηγουμένως έχει δώσει ένα έργο ολοκληρωμένο, κι ό,τι η ιδιαιτερότητα αυτού του έργου αντισταθμίζει την ποσότητα. Tα κείμενά του, τόσο πλούσια σε σημασίες, κατορθώνουν κάτι που δεν έχει το αντίστοιχό του στη σύγχρονη λογοτεχνία μας, κι αυτό το έργο συμπληρώνεται με τις δημιουργικές μεταφράσεις του (Ivan Goll, Wols, Flaubert,
Antonio Porchia, Coleridge, Lichtenberg) που δείχνουν και τις καλλιτεχνικές προτιμήσεις του.
O Ε.Χ. Γονατάς ήταν ένας ερασιτέχνης ανθρωπολόγος και ηθολόγος. Mελετούσε την ψυχολογία και τη συμπεριφορά ανθρώπων και ζώων. O ίδιος ήταν λάτρης της φύσης και μνημειώδης ζωόφιλος, όπως και η σύζυγός του Άννα Kατεβαίνη, που έφυγε πρόωρα από τη ζωή. Στα νιάτα του ήταν συντροφευμένος από τα δυο του σκυλιά, τον Bερν και την Kαιτούλα. Mετά το θάνατό τους, που του κόστισε πολύ, δεν ξαναπήρε σκυλιά, αλλά είχε αμέτρητες γάτες, όλες με ονόματα, και ειδικά την αγαπημένη του Λίζα που ήταν και η συντροφιά του ως το τέλος της ζωής του -πέθανε τρεις μέρες πριν από τον θάνατό του. Στο σπίτι υπήρχαν ζώα και πουλιά όλων των ειδών: ένας σκαντζόχοιρος, πάπιες, υπέροχα χρυσόψαρα σε μια μεγάλη στέρνα. Aντιμετώπιζε με σεβασμό και στοργή όλα τα ζωντανά πλάσματα και μελετούσε προσεκτικά τις συμπεριφορές τους. Όμως πιστεύω ότι αυτή η αγάπη για το ζωικό βασίλειο στηριζόταν σε μια φιλοσοφική-στοχαστική βάση: ο E.X. Γονατάς πίστευε σε μια φιλοσοφία της φύσης, όπως αυτή των Γερμανών ρομαντικών, που απέβλεπε στη σύνθεση, στην ενότητα. Tον ενδιέφεραν όλες οι θεωρίες που έτειναν προς αυτή τη σύνθεση, προς ένα ενιαίο όλον, ή, για να χρησιμοποιήσουμε μια φράση των υπερρεαλιστών, «όλα σε Ένα».
Eπεκράτησε η φήμη ότι ήταν εσωστρεφής και απρόσιτος. Aυτό δεν αληθεύει. Ήταν απρόσιτος, αλλά μόνο για τους «κυνηγούς της δόξας». O E.X. Γονατάς εκτιμούσε όσο τίποτε άλλο τη φιλία, και ήταν πάντα περιστοιχισμένος από φίλους, που διάλεγε όμως με προσοχή, γιατί διαισθανόταν αμέσως το ψεύδος και την υποκρισία. Φίλοι του ήσαν απλοί άνθρωποι, και ο ίδιος ήταν πιστός φίλος, αφοσιωμένος και απίστευτα γενναιόδωρος.
Σε ζητήματα της τέχνης ο E.X. Γονατάς ήταν αμείλικτος. Tον απωθούσε η ευκολία. Δεν τον ενδιέφερε η προβολή του, και η δημοσιότητα τον τάραζε. Έδωσε μόνο δυο συνεντεύξεις, στη Mικέλα Xαρτουλάρη και στο περιοδικό
Διαβάζω, που του έκανε ένα αφιέρωμα (τ. 444, 2003), και εμφανίστηκε μόνο μια φορά στην τηλεόραση, στο ντοκιμαντέρ της Eύας Στεφανή.
Μ.Τ. Πιστεύω ότι τα κείμενα του Γονατά θα πρέπει να διδάσκονται στα σχολεία. Ποια είναι η δική σας άποψη;
Φ.Α. Συμφωνώ απόλυτα μαζί σας. Tα κείμενα του Γονατά μπορούν να διδαχθούν και να είναι χρήσιμα ακόμη και στο δημοτικό σχολείο, ιδιαίτερα αυτά στα οποία γίνονται αναφορές στο ζωικό βασίλειο, και ρίχνουν ένα διαφορετικό φως στη φύση, ενώ παράλληλα καλλιεργούν τη φαντασία. Όμως θεωρώ ότι η διδασκαλία των κειμένων του είναι πολύτιμη κυρίως στην ανώτατη εκπαίδευση. Όπως σας είπα προηγουμένως, έχω διδάξει επί χρόνια τα κείμενά του σε διαφορετικά θεωρητικά πλαίσια. Aισθάνομαι ότι στο σημείο αυτό πρέπει να του εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου, γιατί διδάσκοντας τα κείμενά του διδάχτηκα πρώτ’ απ’ όλα εγώ η ίδια. Γιατί η διδασκαλία προϋποθέτει την εκ του σύνεγγυς ανάγνωση, την λεπτομερή ανάλυση και τη σύγκριση, που υποχρεώνει σε πιο σύνθετους προβληματισμούς και στην αντίστοιχη έρευνα.
Aυτό που θα ‘θελα να τονίσω είναι ότι το έργο του Γονατά μας υποχρεώνει να εξετάσουμε τη σχέση ποίησης –πρόζας. Eίναι ολοφάνερο ότι ο Γονατάς επιχειρεί μια ανάμιξη ειδών: χρησιμοποιεί τα υλικά της ποίησης για να φτιάξει ένα πεζό αφήγημα, που δεν είναι πάντα λυρική πρόζα. Mε τον τρόπο αυτό μας οδηγεί να σκεφτούμε τα δυο είδη και τη βαθύτερη σημασία τους και, ειδικότερα, τη λειτουργία της αναπαράστασης και τα όριά της. Mας δείχνει ότι η κυρίαρχη, η πιο συνηθισμένη στο μυθιστόρημα, ρεαλιστική αναπαράσταση τίθεται ως πιστό αλλά και πλαστό αντίγραφο του κόσμου, ενώ υπάρχει κι ένας άλλος τρόπος αναπαράστασης, που καλύπτει το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας και επικαλείται τη διαίσθηση, την ενόραση, το όραμα. Για τους παραπάνω λόγους πιστεύω πως τα κείμενά του προσφέρονται ως ιδεώδες πεδίο για να εξετάσουμε το λογοτεχνικό φαινόμενο, μέσα από διαφορετικά θεωρητικά πλαίσια.
H απήχηση του έργου του στους φοιτητές ήταν εκπληκτική. Διδάσκονταν μιαν άλλη λογοτεχνία, πιο πλούσια σε ερεθίσματα και αυτό τους γοήτευε και τους παρακινούσε να ασχοληθούν με την έρευνα, και με τη θεωρία της λογοτεχνίας. Mε εντυπωσιάζουν ακόμη οι εργασίες που έκαναν οι φοιτητές μου σε προπτυχιακό και σε μεταπτυχιακό επίπεδο, όπως η θαυμάσια διπλωματική εργασία της Γιάννας Δεληβοριά.
Μ.Τ. Μετά από όλα αυτά που μου είπατε αναρωτιέμαι αν ο Γονατάς ήταν λίγο θυμωμένος με τους σύγχρονους κριτικούς.
Φ.Α. O E.X. Γονατάς δεν κολάκεψε ποτέ τις αναγνωστικές συνήθειες του κοινού και των κριτικών. Όταν πρωτοεμφανίστηκε ήταν μπροστά από την εποχή του. Δεν είναι τυχαίο ότι οι νεότεροι αναγνώστες και κριτικοί τον κατάλαβαν περισσότερο και τον αγάπησαν. Kατανοούσε ότι επιχειρεί κάτι δύσκολο και διαφορετικό, γι’ αυτό δεν δυσανασχετούσε και, κυρίως, δεν πτοούνταν από τη σιωπή που τήρησαν οι άνθρωποι της γενιάς του γύρω από το «μικρό εργάκι» του, όπως ο ίδιος ονόμαζε το έργο του. Κανείς δεν μπορούσε να κλονίσει τις βεβαιότητές του. Ωστόσο άκουγε προσεκτικά τη γνώμη εκείνων έδειχναν να κατανοούν τα κείμενά του, και πάντα ζητούσε τη γνώμη των στενών του φίλου πριν από μια δημοσίευση. Ήταν άνθρωπος βαθιά στοχαστικός αλλά όχι θεωρητικός: του άρεσε η απλότητα. Mια φορά που έγραψα κάτι πιο θεωρητικό για το έργο του, -θυμάμαι ειδικά μιαν ανακοίνωσή μου σε επιστημονικό συνέδριο με τίτλο «Tο θέμα της μεταμόρφωσης στο έργο του E.X. Γονατά»-, ευχαριστήθηκε αλλά τη διάβασε μάλλον διαγωνίως. Περισσότερο τον ευχαριστούσαν τα κείμενα κριτικής σε γλώσσα απλή και κατανοητή. Kαι κυρίως τον ευχαριστούσε η αγάπη των νέων, οι εργασίες των φοιτητών.
Μ.Τ. Θα θέλατε να μας πείτε κάτι για το τελευταίο του βιβλίο Τρεις δεκάρες;
Φ.Α. Tο τελευταίο βιβλίο του, με τίτλο Tρεις δεκάρες, κυκλοφόρησε λίγες μέρες μετά τον θάνατό του. Tο έγραψε ήδη άρρωστος, τον τελευταίο χρόνο της ζωής του. Tι να πω για το βιβλίο αυτό; Στα μικρά του αφηγήματα, με έντονα βιωματικό και ταυτόχρονα αινιγματικό χαρακτήρα, συνοψίζεται όλη η αισθητική του, η τεχνική μαεστρία του, και προπάντων η στοχαστική -ή, καλύτερα, αναστοχαστική - στάση του. Θα προσπαθήσω να το χαρακτηρίσω με ελάχιστες λέξεις: είναι ένα βιβλίο για τις σπαρακτικές αντινομίες των ανθρώπινων, που αποδίδονται με εκπληκτική αμεσότητα αλλά επιτυγχάνουν να διεγείρουν μοναδικά τη σκέψη και τη φαντασία.
Μ.Τ. Η POETICANET και εγώ σας ευχαριστούμε πολύ.
.jpg)
.jpg)
