Η συζήτηση με τη Σοφία Βάρη
Στην Ελλάδα έχετε ζήσει πολύ λίγο...
Έφυγα από την Ελλάδα όταν άρχισε ο πόλεμος, ήμουν δυο μηνών, το 1940 και γύρισα στον τόπο μου όταν ήμουν έντεκα ετών. Στο εξωτερικό έκανα σχολεία και όλα.
Όταν τελειώσατε το σχολείο και πήγατε στο Παρίσι, στην Μποζάρ, πως ήταν η ατμόσφαιρα για τις γυναίκες;
Δεν ήταν τόσο η ατμόσφαιρα αλλά το ότι δεν υπήρχαν καθηγητές. Δεν τους βλέπαμε. Είχαμε το χώρο, είχαμε εργαστήρια για να δουλέψουμε αλλά καθηγητές βλέπαμε μια φορά το μήνα. Γιαυτό πήγα και στον Σουβερμπί, γιατί ήταν ένας καθηγητής, ένας καλλιτέχνης πραγματικά παρών. Αυτό που κατάλαβα πολύ σύντομα, -χωρίς υπερβολή μέσα σε έξι μήνες- είναι ότι ο καθένας βρίσκει το δρόμο του μόνος του. Μαθαίνοντας τις τεχνικές, πηγαίνοντας στα Μουσεία. Εγώ είχα το Λούβρο μέσα στα πόδια μου, διάβαζα Ένγκρ, το καταπληκτικό του βιβλίο,-επειδή ήταν καθηγητής και ο ίδιος. Περιέγραφε τέλεια όλες τις τεχνικές. Το μόνο που με βοήθησε πολύ στο Παρίσι ήταν ότι είχα ένα χώρο για να δουλέψω.
Την απόφαση να ασχοληθείτε με τη ζωγραφική και την γλυπτική την είχατε πάρει από νωρίς;
Ήμουν δεκαεπτά ετών όταν πήγα σε ένα σχολείο στην Αγγλία και είχα μια καθηγήτρια που κατάλαβε ότι είχα πάθος για το στούντιο. Σε αυτό το σχολείο όλο το επάνω πάτωμα ήταν ατελιέ. Η καθηγήτριά μου λοιπόν ζήτησε να μπορώ να δουλέψω νύχτα. Πήγαινα και δούλευα όλες τις νύχτες. Βέβαια το πρωί ήμουν πτώμα και δεν έκανα τίποτα. Νομίζω ότι γιαυτό το λόγο τα αγγλικά μου δεν είναι τόσο καλά. Πήγαινα πτώμα στα μαθήματα. Και το καλύτερο από όλα ήταν ότι όλα τα μπάνια ήταν έρημα. Έτσι δούλευα όλη τη νύχτα, έκανα ένα ζεστό μπάνιο μόνη χωρίς να με ενοχλεί κανείς, γιατί τα μπάνια ήταν έρημα, και πήγαινα να κοιμηθώ μια ωρίτσα. Αυτό με βοήθησε πολύ και κατάλαβα ότι ήθελα να συνεχίσω. Χωρίς μοντέλο, χωρίς τίποτα. Το σημαντικό ήταν να έχω χώρο να δουλέψω.
Με την γλυπτική πως ξεκινήσατε;
Ξεκίνησα πιο αργά. Επειδή η γλυπτική θέλει χώρο.
Μέχρι εκείνη τη στιγμή πώς τα είχατε πάει καλά με τη ζωγραφική σας;
Ήταν η αρχή της δουλειάς. Και όταν είναι κανείς πολύ νέος και έχει καμβάδες και χρώματα νομίζει ότι κάνει θαύματα. Εν τέλει δεν κάνει τίποτα. Γιατί η τεχνική είναι πάρα πολύ δύσκολη. Όταν είναι κανείς πολύ νέος εκφράζει μέσα στη δουλειά του μια απαισιόδοξη πλευρά του. Θέλεις να εκφράσεις μια ανησυχία, κάτι που δεν πάει καλά. Μετά αρχίζεις να μπαίνεις στο νόημα, αρχίζεις να καταλαβαίνεις τι είναι η τέχνη.Για να προχωρήσει κανείς και να καταλάβει την τεχνική, να βρει το στιλ του, και να γίνει έτσι σπουδαίο αυτό που αισθάνεται, θέλει κάποιο χρόνο. Εκείνη την εποχή έκανα τεράστιους πίνακες, δραματικούς με μια τεχνική... αφήστε τα... Λίγο - λίγο άρχισα να καταλαβαίνω, πήγα στα μουσεία, έβλεπα τους μεγάλους καλλιτέχνες. Έβλεπα τον Γκρέκο που ήταν δραματικός, μετά τον Ρούμπενς και άλλους. Και μετά μαθαίνεις. Δέκα χρόνια αργότερα, ίσως και παραπάνω κατάλαβα ότι αυτό που με ενδιαφέρει είναι η σύνθεση, οι όγκοι. Όταν γεννιέσαι Ελληνίδα είσαι μέσα σου περισσότερο γλύπτης από οτιδήποτε άλλο. Γιατί αυτή είναι η τέχνη μας. Έτσι, μόλις μπόρεσα, άρχισα να κάνω γλυπτά. Αλλά ήταν δύσκολο. Ήθελε μεγάλο στούντιο, έπρεπε να βρεις χυτήρια. Άρχισα με πιο μικρά έργα. Ήταν μια μεγάλη προσπάθεια με μικρό αποτέλεσμα. Αλλά εγώ, εκεί.
Είστε επίμονος χαρακτήρας;
Πολύ. Όσο περισσότερο δυσκολεύομαι, τόσο επιμένω. Δεν αφήνω τίποτα να πέσει κάτω. Στο τέλος, όταν ήμουν ήδη με τον Μποτέρο, βρήκαμε μαζί το Πιέτρασάλτα. Εκεί άνοιξαν όλα, σε αυτό το μέρος. Είχα τα μάρμαρα, τα χυτήρια, το στούντιο, τα πάντα. Ήταν πολύ πιο εύκολο. Γιαυτό και είχα αφήσει τελείως τη ζωγραφική.
Δε σας έλειψε η ζωγραφική;
Μετά από δεκαπέντε χρόνια που έκανα μόνο γλυπτική, μου έλειψε το χρώμα. Ήθελα να κάνω σύνθεση με χρώμα. Και σκέφτηκα ότι αυτό που ήταν πιο κοντά στη γλυπτική ήταν το κολάζ. Γιατί ήθελα να κάνω πράγματα με τα χέρια. Χαρτιά, χαρτόνια, ξύλο. Κολάζ έκανα για ένα χρόνο και ξαναγύρισα στη γλυπτική. Τότε βρήκα ότι ήθελα να κάνω κάτι στα μπρούτζινα, να βάλω χρώμα. Δεν εννοώ ότι έκανα μια καινοτομία. Ακόμα και τα μάρμαρα του Παρθενώνα είχαν χρώμα. Ο μπρούτζος έχει μια πατίνα, το χρώμα βγαίνει από μέσα. Έτσι έκανα μερικά μέρη στα μπρούτζινα γλυπτά με χρώμα. Είμαι μπαρόκ από τη μια και ζεν από την άλλη. Έτσι χρωμάτιζα ορισμένα μέρη του γλυπτού και καθάριζα τη φόρμα με το χρώμα. Και έβγαιναν τα πιο σημαντικά μέρη του γλυπτού απέξω. Αυτό προπάντων για τα μνημειακά γλυπτά, επειδή από μακριά φαίνεται ο ρυθμός που ήθελα να δώσω. Ήταν σαν μια δεύτερη πράξη, ένα δεύτερο γλυπτό. Έτσι μπόρεσα να συνδυάσω με ένα τρόπο και να συνεχίσω και τη ζωγραφική και τη γλυπτική.
Η χρήση του χρώματος σας απασχόλησε σε σχέση με τον Μποτέρο που χρησιμοποιεί κυρίως το χρώμα. Νιώσατε την ανάγκη να διαφοροποιηθείτε;
Όχι. Όταν τον γνώρισα είχα μεγάλο θαυμασμό για τη δουλειά του. Τότε τα έργα μου δεν ήταν αφηρημένα ήταν παραστατικά. Για μερικά χρόνια, τα πρώτα νομίζω η δουλειά του με επηρέασε, αλλά όχι για πολύ. Στην αφαίρεση νομίζω φτάνεις με το less is more, όχι με το αντίθετο.
Γιατί επιλέξατε την αφαίρεση; πως οδηγηθήκατε εκεί;
Πήγα στην αφαίρεση γιατί ήθελα την ελευθερία μου. Επειδή και σαν χαρακτήρας, ήθελα ελευθερία έκφρασης. Αν είσαι παραστατικός δε μπορείς να βάλεις τρία χέρια σε ένα σώμα, εκτός αν είσαι σουρεαλιστής, αλλά αυτό δεν είναι καθόλου το στιλ μου. Πάντως θέλω να σας πω ότι ακόμα και στις αφηρημένες μορφές μου υπάρχει κάτι παραστατικό, κάτι ελάχιστο.
Πιστεύετε ότι η τέχνη πρέπει να ζει για πάντα;
Λίγοι πιστεύουν σήμερα -και δεν κάνω κριτική σε κανέναν-, ότι μια δουλειά πρέπει να μπορεί να επιζεί για πάντα. Να επιζεί του καλλιτέχνη. Να επιζεί και του εαυτού σου. Σήμερα η τέχνη έχει κάτι το εφήμερο, δε δίνουμε ίσως σημασία στη διάρκεια, και τα σπίτια μας χτίζονται για τριάντα χρόνια. Εγώ αδυνατώ να κάνω μια δουλειά εφήμερη. Το υλικό έχει για μένα σπουδαία αξία. . Μπορεί να καταστραφεί για άλλους λόγους ένα έργο, επειδή δεν είχα επιτυχία για παράδειγμα ή επειδή κανένας δε θέλει πλέον τα έργα μου. Αλλά πιστεύω ότι τα έργα ζουν για πάντα μέσα στο χρόνο. Μήπως επειδή είμαι Ελληνίδα και το είχα μέσα μου το σκέπτομαι αυτό;
Μου λέτε ότι είστε Ελληνίδα. Το καταλαβαίνει κάποιος αυτό όταν δει τα έργα σας;
Όταν κοιτάξει κανείς τη δουλειά μου καταλαβαίνει ότι δεν είμαι Γερμανίδα ή Γαλλίδα. Είμαι από τη μεσόγειο και αυτό υπάρχει στη δουλειά μου. Η Ελλάδα είναι ένα πράγμα γενικό, δεν αποτυπώνεται σε ένα έργο, αλλά υπάρχει μέσα στον καλλιτέχνη και στο έργο κατά συνέπεια. Είναι απαραίτητο να έχει ο καλλιτέχνης ένα στιλ; Με την εξαίρεση του Πικάσο που ήταν ευφυής, όλοι οι άλλοι είχαν ανάγκη να έχουν στιλ και να το εξελίξουν, να το κάνουν πιο δυνατό, να εξελίξουν αυτό που έχουν επιλέξει. Ο Πικάσο είναι μια μοναδική περίπτωση, ήταν πολλοί άνθρωποι σε έναν, δεν είχε καμία ανάγκη το στιλ. Είναι η μεγάλη εξαίρεση. Για τους υπόλοιπους πιστεύω ότι έχει μεγάλη σημασία.
Η δουλειά σας μέχρι τώρα σας έχει κάνει ευτυχή; Εννοώ ο καλλιτέχνης είναι ευτυχής επειδή πουλάει, είναι διάσημος ή και μόνο η ίδια η τέχνη σε κάνει ευτυχή;
Όλα έχουν σημασία. . Όταν πουλάς και έχεις επιτυχία σημαίνει ότι ο άλλος το βλέπει το έργο σου και του αρέσει και αυτό σε κάνει να έχεις εμπιστοσύνη στον εαυτό σου. Δε μπορώ να πιστέψω ένα καλλιτέχνη που θα μου πει «εγώ δε θέλω να δείξω τη δουλειά μου σε κανέναν». Είναι απολύτως αδύνατον. Λέει ψέμματα. Η επιτυχία δίνει δύναμη και κάπως τολμάς περισσότερο. Δεν ντρέπεσαι και πας πιο βαθιά και μακριά.
Και όταν είσαι νέος στην τέχνη; Η ίδια η τέχνη σε κάνει ευτυχή;
Όταν είσαι νέος, έχεις αυτή τη δυσκολία να εκφραστείς και δεν ξέρεις ακριβώς που είσαι, τι είσαι. Αν με ρωτάτε προσωπικά, δε θα ήθελα να είμαι ξανά νέα. Μου φαίνεται βουνό να ξαναγίνω είκοσι χρόνων και να έχω πάλι από την αρχή τόσες απορίες και ερωτηματικά, να μη ξέρω που βρίσκομαι και τι θέλω. Είναι ένα φοβερό βάσανο η νεότητα σε έναν καλλιτέχνη. Δε θα τo ήθελα για τίποτα στον κόσμο. Τα πράγματα αρχίζουν να είναι καλά όταν υπάρχει μια σταθερότητα και ξέρεις που πας. Με όλες τις αγωνίες που έχεις. Γιατί πάντα όταν κάτι δεν πάει καλά, φεύγεις από το στούντιο και είναι σαν να αφήνεις κάποιον να πεθαίνει πίσω σου. Όταν ήμουν πολύ νέα έμενα στο στούντιο μέχρι να βρω τη λύση, ξενυχτούσα εκεί. Μετά κατάλαβα ότι όταν μένεις τόσο αργά το χαλάς. Πρέπει να πάρεις μια απόσταση και να το δεις. Και ότι μόνο αν βρεις αυτή την ηρεμία, έρχεται και η ισορροπία.
Έρχεστε συχνά στην Ελλάδα;
Περνάμε στην Ελλάδα έξι με επτά βδομάδες το χρόνο. Πρέπει να πω ότι είχα φύγει για πολύ καιρό, πραγματικά χωρίς να το θέλω, είχα λίγο απομακρυνθεί. Ήταν προσωπικοί οι λόγοι. Έχουμε ένα σπίτι εδώ στην Ελλάδα και ερχόμαστε.
Στην Αθήνα κυκλοφορείτε;
Έχω ένα πρόβλημα. Δε μου αρέσει καμία μεγάλη πόλη. Έζησα χρόνια στο Παρίσι, δεν έβγαζα τη μύτη μου έξω. Πήγαινα και έβλεπα μόνο τις εκθέσεις. Δουλεύω επτά ημέρες την εβδομάδα. Σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου και να ζήσω είναι το ίδιο πράγμα. Είμαι κλεισμένη στο ατελιέ μου.
Μου κάνει μεγάλη εντύπωση αυτό που μου λέτε, συνήθως και οι πόλεις είναι πηγή έμπνευσης για έναν καλλιτέχνη.
Εγώ εμπνέομαι μόνο από τα μουσεία. Ομολογώ ότι δε θυμάμαι ποτέ τον εαυτό μου να περπατά για να περπατά. Δεν περπατώ για να χαζέψω. Κυκλοφορώ στην πόλη για να πάω κάπου. Πρέπει να έχω έναν προορισμό. Αλλιώς δεν το κάνω. Ακούστε, είμαι 73 ετών και νοιώθω ότι δεν έχω πολύ καιρό μπροστά μου, τα πολλά δεν είναι μπροστά. Όταν μπαίνω στο ατελιέ μου σήμερα, νοιώθω ότι πραγματικά δεν έχω κάνει τίποτα. Πόσα χρόνια έχω μπροστά μου να πω «ΟΚ έκανα κάτι»; Με το χρόνο κερδίζεις μάχες, αλλά ποτέ δεν κερδίζεις τον πόλεμο. Ο καιρός είναι πάντα λίγος.
Φωτογραφία: Photoharrie/ LIFO
Το ότι είστε γυναίκα του Μποτέρο πιστεύετε ότι σας έβλαψε ή ότι σας ωφέλησε καλλιτεχνικά;
Εκατό τοις εκατό με ωφέλησε. Ενώ θα έπρεπε να διαβάσω εκατό βιβλία για να πάρω τέσσερις απαραίτητες φράσεις με εκείνον που τα είχε διαβάσει και τα ήξερε τόσο καλά τα έμαθα και τα κατάλαβα κατευθείαν. Ο Μποτέρο είναι για μένα και ένας μεγάλος κριτικός. Με πήρε αμέσως πολύ σοβαρά. Δεν πίστεψε λεπτό ότι δουλεύω για χόμπι και με έβαλε στο ίδιο επίπεδο με αυτόν. Λοιπόν, έχουμε επί 38 χρόνια αυτή τη συζήτηση για την τέχνη. Το πρωί με τον καφέ, το βράδυ, συνεχώς.
Εργάζεσθε καθημερινά; Πέστε μου μια συνηθισμένη μέρα σας.
Ξυπνώ κατά τις 8 το πρωί και τις δυο πρώτες ώρες κάνω αυτά που δε μου αρέσουν. Το σπίτι, τα πρακτικά. Μετά ο Μποτέρο φεύγει για το στούντιο, μπαίνω κι εγώ στο στούντιο, σταματώ λίγο το μεσημέρι, και μετά δουλεύω μέχρι το βράδυ. Σάββατο Κυριακή το ίδιο. Η μόνη αλλαγή μετά από τόσα χρόνια είναι ότι δεν σηκώνομαι από το κρεββάτι, τη νύχτα, για να πάω στο στούντιο. Έμαθα ότι η νύχτα καθαρίζει πολλά πράγματα και μου ΄χει συμβεί πολλές φορές να ξυπνώ το πρωί και να ξέρω τι δεν έχει πάει καλά.
Θέλετε να μου πείτε τι νοιώθετε όταν βλέπετε τα έργα σας σε ένα δημόσιο χώρο; Σας γεμίζει χαρά ή παραμονεύει η αγωνία;
Είναι αλήθεια ότι έχω ζήσει πολλές χαρές. Αλλά θα σας πω ένα περιστατικό. Είναι ξημερώματα και είμαστε στο Σεν Ζερμέν Ντε Πρε και φτάνουν τα καμιόνια για να ξεφορτώσουν δεκαπέντε μνημειακά γλυπτά. Το πρώτο που είπα ήταν: « Θεέ μου εδώ που σπούδασα, τώρα βάζουν τα 15 γλυπτά μου». Αλλά αυτό κράτησε μόνο μια στιγμή. Μετά άρχισα να κάνω κριτική. Έβλεπα τα ελαττώματα και σκεφτόμουν πώς θα μπορούσα να το έχω κάνει καλύτερο το έργο. Τέλειωσε η χαρά και το μόνο που είχα στο νου μου ήταν να μπω στο στούντιο για να μπορώ να κάνω κάτι καλύτερο, να βελτιώσω αυτό που έχω δει.
Δηλαδή η έκθεση είναι μια δοκιμασία για εσάς;
Είναι σπουδαίο να κάνεις εκθέσεις, να δείχνεις τη δουλειά σου. Το να έχεις το έργο σου στο στούντιο ή στο σπίτι σου ή σε ένα συλλέκτη δεν είναι το ίδιο με το να το δείχνεις σε ένα μουσείο ή μια γκαλερί. Στον δημόσιο χώρο, σε ένα μουσείο, μπορείς και το βλέπεις σαν ξένο και βλέπεις πραγματικά τι έχεις κάνει.
Είστε άνθρωπος που ενώ δε σας αρέσει να κρίνετε τους άλλους, ασκείτε αυστηρή κριτική στον εαυτό σας.
Δε μπορώ να κρίνω τα γύρω μου επειδή δεν υπάρχει λόγος και εν ξέρω γιατί να υπάρχει και ανάγκη. Το μόνο που δε μπορώ να υποφέρω είναι να κάνει κάποιος κακό σε κάποιον που αγαπώ. Γίνομαι θηρίο. Αλλιώτικα δεν κριτικάρω. Αντιθέτως, όταν κριτικάρεις τον εαυτό σου είναι ένα κίνητρο για να προχωρήσεις. Αν αισθάνεσαι ευχαριστημένος δεν υπάρχει λόγος να δουλέψεις, δεν υπάρχει πια μάχη. Η μάχες είναι κάτι ερεθιστικό. Δε βαριέσαι λεπτό. Παρακολουθείτε τη σύγχρονη τέχνη;
Την παρακολουθώ και εκτιμώ βαθιά όποιον εργάζεται, πειραματίζεται και δουλεύει σε αυτή την υπόθεση. Αισθάνομαι απλώς, ότι δε μπορεί να με βοηθήσει η σύγχρονη τέχνη σήμερα, να μου ανοίξει ορίζοντες σημαντικούς για τη δουλειά μου. Είναι κάτι που μου λείπει. Αλλά δε μπορώ να το κρίνω κιόλας. Ο καθένας παίρνει το δρόμο του. Απλώς σήμερα κάποια πράγματα δε γίνονται, δε συμβαίνουν.
Υπάρχουν καλλιτέχνες και έργα που σας έχουν καθορίσει και επανέρχεστε συνεχώς;
Εκτός από τα ελληνικά γλυπτά, που από εκεί είναι η καρδιά μου, δε θα ξεχάσω ποτέ την πρώτη φορά που είδα τα γλυπτά των Ολμέκ. Τα μνημειακά. Έπαθα τέτοιο σοκ που δεν κατάφερνα να κάνω ένα γλυπτό. Το έκανα και το κατέστρεφα. Και για το χρώμα, υποκλίνομαι στην σπουδαιότητα του Πιέρο ντε λα Φρανσέσκα.
Ποιος είναι ο μεγαλύτερος κριτής της τέχνης;
Ο καιρός. Είναι ο καιρός που θα δείξει αν θα γίνει κάτι. Γιαυτό προτιμώ να κοιτάζω από τη μεριά στην οποία στέκεται το παρελθόν. Είναι κάτι σίγουρο και από εκεί μαθαίνω.
Φωτογραφία: Photoharrie/ LIFO
Έργα της Σοφίας Βάρη
Arabesque, 2012 Ασήμι 30 x 15,5 x 11 εκ.
Barbosa, 2014 Κολάζ σε χαρτί 58 x 76 cm
Belmira, 2014 Κολάζ σε χαρτί 58 x 76 εκ.
Black Space, 2000 Πολύχρωμος μπρούτζος 92 x 59 x 61 εκ
Circus Act, 2008 Μπρούτζος 41 x 37 x 43 εκ.
Culantrillo, 2014 Κολάζ σε χαρτί 58 x 76 cm
L’étendue du silence, 2014 Εποξική ρητίνη Διάμετρος 110 εκ
. Le jour des jours, 2005 Μάρμαρο 48 x 38 x 45 εκ.
Mademoiselle, 2000 Πολύχρωμος μπρούντζος 80 x 47 x 31 εκ.
Mademoiselles 2, 2012 Ασήμι 31 x 14 x 11 εκ.
Rio Claro, 2013 Κολλάζ 58 x 76 εκ.
Voyage sur Mars, 2003 Μπρούντζος με άσπρη πατίνα 94 x 63 x 45 εκ.
.jpg)
